Японы Зохиогчийн Эрхийн Хуульд Онцгой Асуудал: Үйлдвэрлэлийн Урлаг, Дүрс Царайлаг, Фонт Хамгаалалтын Нөхцөл

Японы зохиогчийн эрхийн хууль нь бүтээлч илэрхийллийг хамгаалах өргөн хүрээний хүрээлэнг санал болгодог. Гэсэн хэдий ч, урлаг, худалдаа, олон нийтийн мэдээлэл хоорондоо огтлолцдог салбарт түүний хэрэглээ нь төвөгтэй асуудлуудыг үүсгэдэг. Тухайлбал, бүтээгдэхүүний дизайн, брэнд бүтээх, контент үйлдвэрлэлтэй холбоотой компаниудад Японы зохиогчийн эрхийн хуулийн эдгээр тусгай ‘саарал бүсүүдийг’ ойлгох нь өөрийн интеллектуал өмчийг хамгаалах, мөн хууль ёсны эрсдэлийг зайлсхийхэд чухал байдаг. Энэхүү нийтлэлд бид зохиогчийн эрхийн хуулийн ерөнхий ойлголт хэрэгжихгүй байх зарим чухал сэдвүүдийг тайлбарласан болно. Эхлээд, үйл ажиллагааны үүрэгтэй бөгөөд гоо үзэсгэлэнтэй утгыг хослуулсан ‘хэрэглээний урлагийн’ хамгаалалтын асуудал. Дараа нь, олон улсын хамтын ойлголтоос ялгаатай, Японы өвөрмөц хууль зүйн хүрээнд байрладаг ‘дүрс хамгаалалтын’ асуудал. Гуравдугаарт, гайхамшигтай нь, зарчмын хувьд зохиогчийн эрхийн хамгаалалтад хамаарахгүй гэж үздэг ‘фонт дизайны’ (таипфэйс) асуудал. Эцэст нь, нийтийн эрх ашгийн төлөө зохиогчийн эрхийн хамгаалалтаас зориудаар хасагдсан ‘эрхийн зорилгодоо хамаарахгүй бүтээлүүд’. Энэхүү нийтлэл нь Японы зохиогчийн эрхийн хуулийн заалт болон чухал шүүхийн шийдвэрүүдэд үндэслэн, эдгээр тусгай асуудлуудыг мэргэжлийн шинжлэх ухааны үзэлцүүлгээр тайлбарлаж, компанийн удирдлага болон хууль зүйн хариуцлагатай хүмүүст практик зөвлөгөө өгөхийг зорьж байна.

Япон улсын хуульд үндэслэсэн хэрэглээний урлаг ба зохиогчийн эрхийн хамгаалалтын хил хязгаар

Хэрэглээний урлаг гэдэг нь үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүнд хэрэглэгдэх эсвэл үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүн хэлбэрээр бодит байдлаар илэрхийлэгдсэн урлагийн бүтээлүүдийг хэлнэ. Энэ нь Японы оюуны өмчийн хуульд үндсэн тулгуур тэнцвэртэй байдлыг бий болгодог. Учир нь эдгээр бүтээгдэхүүнүүд нь Японы зохиогчийн эрхийн хууль болон Японы загварын хуулийн хоёроор хамгаалагдаж болох боломжтой. Японы загварын хууль нь үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүний гадаад төрхийг хамгаалдаг бөгөөд түүний хамгаалалт нь бүртгэл шаардлагатай бөгөөд хугацаа нь зохиогчийн эрхийнхээс богино байдаг. Эдгээр хоёр хуулийн огтлолцол нь хэрэглээний урлагийн бүтээлүүдийн урлагийн бүтээл болох эсэхийг тойрсон маргааны төвд байсаар ирсэн.

Түүхэнд, Японы шүүхүүд хэрэглээний урлагийн бүтээлүүдэд хатуу стандартуудыг нэвтрүүлж ирсэн. Энэ нь ихэвчлэн “цэвэр урлагтай адилхан” гэж нэрлэгддэг. Энэ стандартын дагуу, хэрэглээний урлагийн бүтээгдэхүүн нь Японы зохиогчийн эрхийн хуулийн 2-р зүйлийн 1-р хэсэгт заасан “урлагийн бүтээл” хэмээн хамгаалагдахын тулд, түүний үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанаас тусгаарлагдаж, цэвэр урлагийн бүтээл болгон үзэгчдийн эстетик үнэлгээний объект болохуйц өндөр эстетик бүтээлч байдалтай байх шаардлагатай байв. Энэ өндөр шалгуур нь ихэнх үйлдвэрлэлийн дизайныг зохиогчийн эрхийн хамгаалалтын хүрээнээс гадуур байлгадаг байсан.

Гэвч энэ нөхцөл байдал нь 2015 онд (2015) Оюуны өмчийн дээд шүүхээс гаргасан алдартай хүүхдийн сандалтай холбоотой “TRIPP TRAPP хэргийн” шийдвэрээр ихээхэн өөрчлөгдсөн. Шүүх хэрэглээний урлагт нэгдсэн өндөр бүтээлч байдалын стандартыг нэвтрүүлэх ёстойгүй гэж үзсэн. Түүний оронд, бүтээлч байдалыг шийдвэрлэх ерөнхий стандарт, өөрөөр хэлбэл зохиогчийн “өвөрмөц байдал” илэрхийлэгдсэн эсэхийг нэвтрүүлэх ёстой гэсэн үзэл баримтлалыг тавьсан. Мөн шүүх Японы загварын хуулийн хамгаалалтанд хамаарах боломжтой гэдэг нь Японы зохиогчийн эрхийн хуулийн дор илүү хатуу стандартыг нэвтрүүлэх үндэслэл болохгүй гэж тодорхой хэлсэн. Учир нь эдгээр хоёр хууль нь өөр өөр зорилготой байдаг. Энэ шийдвэр нь уламжлалт шүүхийн үүрэг нь загварын хууль ба зохиогчийн эрхийн хуулийн салбарыг хатуу хувааж, “хаалгач” байхаас илүү практик, тодорхой тусгай тохиолдлын шинжилгээ рүү шилжсэн гэдгийг харуулж байна. Энэ нь функцональ бүтээгдэхүүн ч гэсэн автоматаар зохиогчийн эрхийн хамгаалалтын объект биш гэж үзэгдэхгүй болсон.

Одоогийн тайлбарлалтад, эстетик шинж чанарууд нь функцональ хэсгүүдээс ойлголтын хувьд “салгах” боломжтой эсэхийг түгээмэл тооцоолдог. Хэрэв дизайны сонголт нь зөвхөн функцональ шаардлагаас үүдэлтэй бол бүтээлч байдал хүлээн зөвшөөрөхгүй боловч, функцональ шаардлагыг давсан, зохиогчийн эстетик сонголт ба өвөрмөц байдал илэрхийлэгдсэн тохиолдолд, бүтээлч байдал хүлээн зөвшөөрөгдөх боломжтой. Энэхүү арга хэмжээ нь компаниудад загварын бүртгэл ба зохиогчийн эрхийн хоёр дахь хамгаалалтын стратегийг илүү бодит сонголт болгодог ч, зэрэгцээ түүнд төвөгтэй байдлыг авчирдаг. TRIPP TRAPP хэргийн шийдвэрт, сандалын бүтээлч байдал хүлээн зөвшөөрөгдсөн ч, бүтээгдэхүүн ба түүний бүтэц дээрх тодорхой ялгааг үндэслэн эрх зүйн зөрчил үгүйсгэгдсэн. Энэ нь бүтээлч байдал хүлээн зөвшөөрөгдөх боломж нэмэгдсэн ч, түүний хамгаалалтын хүрээ нь тодорхой бүтээлч илэрхийлэлд хязгаарлагдаж, илүү нарийн тайлбарлагдаж болохыг харуулж байна. Иймд, бүтээгдэхүүний дизайны хамгаалалтад Японы загварын хууль нь өргөн хамгаалалтыг баталгаажуулах чухал арга хэмжээ байхаар үлдсэн.

Доор Японы зохиогчийн эрхийн хууль ба Японы загварын хуулийн системийн ялгааг хамгаалалтын хувьд тоймлон харуулав.

Япон хуульд үндэслэсэн дүрс характеруудын хууль ёсны байдал ба барааны эрх

Япон улсын зохиогчийн эрхийн хуульд дүрс характеруудыг хамгаалах нь тусгай хууль ёсны логикт суурилдаг. Төвийг сахисан хууль ёсны зарчим нь ‘характер’ гэдэг нь өөрөө зохиогчийн бүтээл биш гэдэгт оршино. Хууль хамгаалах зүйл нь тухайн характерын тодорхой ба урлагийн ‘илэрхийлэл’ юм. Жишээ нь, ‘том чихтэй эрэлхэг хулгана’ гэх мэт характерын зан чанар, нэр, ойлголтын зураглал нь абстракт санаа гэж үзэгддэг. Япон улсын зохиогчийн эрхийн хууль нь санааны ‘илэрхийлэл’ -ийг хамгаалах бөгөөд санааг өөрөө хамгаалахгүй.

Энэ асуудалтай холбоотой үндсэн шүүхийн шийдвэр нь 1997 онд (1997) Японы Дээд Шүүхээр гаргасан ‘Попайн хүзүүний хэргийн’ шийдвэр юм. Энэ хэргийн гол асуудал нь Попай характерийг зөвшөөрөлгүйгээр ашиглан хүзүүвч зарсан явдал байв. Дээд Шүүх нь тодорхой ялгааг харуулсан. Эхлээд, ‘Попай’ гэдэг характерийн абстракт ойлголт нь зохиогчийн бүтээл биш гэж үзсэн. Хоёрдугаарт, гэхдээ эх сурвалжийн комиксанд зургадаг Попайн тус бүртэй зургууд (тус бүртэй кадрууд) нь зохиогчийн эрхээр хамгаалагдсан ‘урлагийн бүтээл’ гэж үзсэн.

Энэ шийдвэр нь эрх зүйн зөрчлийг тогтоох шалгуурыг ч баталгаажуулсан. Зөрчлийг нотлохын тулд, буруутан нь тодорхой нэг зургийг хуулбарласан гэдгийг харуулах шаардлагагүй. Зөрчил нь буруутангийн зургийн дүрслэл нь эх сурвалжийн бүтээлд тулгуурласан бөгөөд үзэгчид тэр дүрслэлээс эх сурвалжийн илэрхийллийн ‘чухал шинж чанаруудыг’ шууд мэдрэх боломжтой үед зөрчил бий болдог. Өөрөөр хэлбэл, хэрэв хэн нэгэн зөрчлийн бүтээгдэхүүнийг хараад, түүнийг эх сурвалжийн зургийн онцлог визуаль шинж чанаруудыг баримталсан учраас ‘тэр характер’ гэж таних боломжтой бол, энэ нь зохиогчийн эрхийн зөрчилд орно гэсэн үг.

Энэ хууль ёсны хүрээлэнгийн нөлөө нь характеруудын барааны эрхийг бүтээх болон лицензийн бизнесэд шууд нөлөөлдөг. Компани хууль ёсоор ‘характерийг лицензжүүлэх’ үед, энэ нь үнэндээ тухайн характертай холбоотой тодорхой зохиогчийн эрхээр хамгаалагдсан визуаль илэрхийллийн (жишээ нь, стайл гарын авлага эсвэл түлхүүр урлаг гэх мэт) портфолиог хуулбарлах, эсвэл хоёрдогч зохиогчийн бүтээл үүсгэх эрхийг зөвшөөрөх гэсэн үг. Энэ хууль ёсны бүтэц нь характерийн оюуны өмчийн удирдлага нь нэгдсэн абстракт ‘характерийн эрхийг’ хамгаалах биш, харин олон тооны зохиогчийн эрхээр хамгаалагдсан хөрөнгө (тодорхой зургууд) -ийн портфолиог удирдах ажил гэдгийг илэрхийлдэг. Иймд, характерийг эзэмшдэг компаниуд хамгаалах, лиценз олгохыг хүссэн тодорхой визуаль илэрхийллийг сайтар удирдаж, түүний хүрээг тодорхойлох хууль ёсны хэрэгсэл болгон стайл гарын авлагыг ашиглах нь чухал болдог.

Мөн характерийн үндсэн дизайны элементүүдийн хамгаалалтын хугацаа нь тухайн характер анх удаа гарч ирсэн зохиогчийн бүтээлийн нийтлэгдсэн цаг хугацаатай холбоотой. Попай хэргийн хувьд шүүх нь түүний үндсэн дизайн одоо ч хамгаалалтын хугацаанд багтаж байгаа эсэхийг шийдвэрлэхийн тулд анхны цуврал комиксын зохиогчийн эрхийн хугацааг авч үзсэн.

Тайпфэйс (фонт дизайн) нь бүтээл мөн үү?

Японы зохиогчийн эрхийн хуульд хамаарах хэлэлцүүлгийн нэгэн гайхамшигтай цэг нь, ерөнхийдөө тайпфэйс (фонт, фонт дизайн) дизайныг зохиогчийн эрхээр хамгаалдаггүй гэдэг явдал юм.

Энэ асуудалд эцсийн шийдвэрийг гаргасан нь 2000 (2000) оны Японы Шүүхийн дээд шатны “Гона U хэргийн” шийдвэр байв. Өмгөөлөгч нь хариуцагчийн тайпфэйс нь өөрийн компанийн “Гона” фонт гэр бүлийг хуулбарласан гэж үзсэн. Дээд шатны шүүх нь бодлогын шалтгаанаар зохиогчийн эрхийн бүтээл болохыг үгүйсгэсэн. Эхлээд, тайпфэйс нь үндсэндээ мэдээллийг дамжуулах үйл ажиллагааны хэрэгсэл бөгөөд түүний дизайнд ихээхэн хязгаарлалт хамаардаг. Хоёрдугаарт, тайпфэйсийг зохиогчийн эрхээр хамгаалах нь хэвлэл, мэдээллийн солилцоо зэрэг үндсэн илэрхийлэл үйл ажиллагаанд зөвшөөрөл шаардлагатай болгох бөгөөд энэ нь зохиогчийн эрхийн хуулийн зорилго болох соёлын хөгжилд эсрэг үйлчлэх аюултай. Гуравдугаарт, Японы зохиогчийн эрхийн системд бүртгэлгүйгээр эрх үүсдэг бөгөөд бага зэрэг ялгаатай олон тооны фонтод зохиогчийн эрхийг олгох нь эрх зүйн харилцааг төвөгтэй болгох, нийгэмд эмх замбараагүй байдлыг үүсгэх зэрэг шалтгаануудыг дурдсан.

Гэхдээ, Дээд шатны шүүх тайпфэйсийн зохиогчийн эрхийн бүтээл болохыг бүрэн үгүйсгэсэнгүй. Хамгаалалтанд хамрагдахын тулд хоёр маш хатуу шаардлагыг хангах шаардлагатай гэж үзсэн. Энэ нь уламжлалт фонттой харьцуулахад “тодорхой онцлог” болон шинэлэг бүтээлч байдалтай байх, мөн өөрөө тусгаарлан “урлагийн үзэсгэлэнгийн объект болохуйц гоо зүйн онцлог”той байх ёстой. Энэ стандарт маш өндөр бөгөөд үндсэндээ, практик харилцааны хэрэгсэл биш харин урлагийн бүтээлд ойр, өндөр зэрэглэлийн урлагийн каллиграфи шиг фонтод л хамгаалалт үзүүлэхийг хэлнэ.

Энд маш чухал нь, тайпфэйсийн “дизайн” (үсгийн визуаль харагдац) ба фонт “програм” (компьютер дээр фонтыг рендерлэх программын файл) хоорондын ялгаа юм. Фонтын дизайн өөрөө хамгаалагдахгүй боловч, фонт програм нь Японы зохиогчийн эрхийн хуулийн 10-р зүйлийн 1-р хэсэг, 9-р заалтад заасны дагуу “програмын бүтээл” хэмээн тодорхой хамгаалагддаг. Жишээлбэл, фонт программын хуулбарлалт, тараалтыг зогсоох, хохирлыг нөхөн төлүүлэх шүүхийн шийдвэрүүд бас байдаг. Энэ хууль зүйн хоёр дахь бүтэц нь фонтын ашиглалт ба хуулбарлалтын хооронд тодорхой хил хязгаар тогтоодог. Өөрөөр хэлбэл, нэг фонтын визуаль дизайныг дуурайж (жишээ нь, трасс хийж) шинэ фонт бүтээх нь хууль зүйн хүрээнд зөвшөөрөгдөх боловч, тухайн фонтыг үүсгэх программын файлыг хуулбарлах нь хууль бус болно. Иймд, фонт үйлдвэрлэгч, борлуулагч компаниудын эрхийн хэрэгжүүлэх стратеги нь дизайны төстэй байдалд маргаан үүсгэх биш, харин программын хууль бус хуулбарлалтын зөрчлийг тогтооход төвлөрөх шаардлагатай болно.

Японы хуульд хамаарахгүй болох зохиолын эрхийн объектууд

Японы зохиолын эрхийн хууль нь, тодорхой төрлийн бүтээлүүдийг зориудаар хамгаалалтын объектоос гадуур үлдээдэг бөгөөд энэ нь нийгэмд чухал мэдээллийг хүн бүр чөлөөтэй хандах боломжтой байхыг баталгаажуулах нийтийн эрх ашигтай холбоотой юм.

Японы зохиолын эрхийн хуулийн 13-р зүйл нь эрхийн зорилго болохгүй бүтээлүүдийг тодорхой зааж өгдөг.

Эхний заалт нь “Үндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомж” юм. Энд хууль, засгийн газрын тушаал, яамны дүрэм, захирамж болон олон улсын гэрээнүүд багтана. Хоёр дахь заалт нь “Улс эсвэл орон нутгийн нийтийн байгууллагын байгууллага (дундас нь) гаргадаг зарлал, заавар, мэдэгдэл болон эдгээртэй адилхан бусад” юм. Эдгээр нь иргэдэд мэдээлэх зорилготой албан ёсны захиргааны бичиг баримт юм. Гурав дахь заалт нь “Шүүхийн шийдвэр, тогтоол, захирамж болон шүүхийн шийдвэр” гэх мэт. Энэ нь шүүхийн шийдвэр болон шүүхийн шийдвэрийг нийтийн өмч болгодог. Дөрөв дэхь заалт нь эдгээр өмнөх гурван заалтад дурдагдсан “Улс эсвэл орон нутгийн нийтийн байгууллагын байгууллага (дундас нь) үүсгэсэн орчуулга болон засварласан бүтээл” юм. Энд чухал нь энэ хасагдсан заалт нь зөвхөн төрийн байгууллага гэх мэтчилэн байгууллагаар үүсгэсэн “албан ёсны” орчуулга болон засварласан бүтээлд л хамаарах болно гэдгийг анхаарах ёстой. Хувийн компаниуд үүсгэсэн Японы хууль тогтоомжийн орчуулга нь зохиолын эрхээр хамгаалагдсан бүтээл болно. Энэ заалт нь орчуулга хэрэглэгч компаниудад чухал хууль зүйн шалгуур болдог. Тэд хэрэглэж буй орчуулга нь төрийн байгууллагын албан ёсны бүтээл эсвэл хувийн компаниуд үүсгэсэн зохиолын эрхээр хамгаалагдсан өмч мөн эсэхийг тогтмол шалгах шаардлагатай байдаг.

Гэсэн хэдий ч, засгийн газар гаргасан бичиг баримт боловч 13-р зүйлийн хамааралгүй, өөрөөр хэлбэл зохиолын эрхээр хамгаалагддаг бүтээлүүд ч байдаг. Жишээ нь, төрөл бүрийн “цагаан толгойн ном” эсвэл судалгааны тайлан, статистикийн материал гэх мэт. Эдгээр нь хууль эрх зүйн хүчин чадалтай биш, мэдээлэл өгөх зорилготой бүтээлүүд байдаг учраас зохиолын эрхээр хамгаалагддаг.

Энэтэй холбоотой ойлголт бол Японы зохиолын эрхийн хуулийн 10-р зүйлийн 2-р хэсэг юм. Энэ хэсэг нь “үйл явдлын тайлбар биш зүйлс болон цаг үеийн мэдээлэл” нь зохиолын эрхийн объект биш гэж заасан байдаг. Энд хувьцааны үнэ, цаг агаарын урьдчилсан мэдээ, ажилтны шилжилт хөдөлгөөний мэдэгдэл, нас баралтын зар сурталчилгаа гэх мэт, зохиолын элемент агуулаагүй энгийн үйл явдлын тайлбарууд багтана. Гэхдээ ерөнхий мэдээний нийтлэлүүд нь сэдвийн сонголт, бүтэц, илэрхийлэл арга барилд сэтгүүлчийн зохиолын шийдвэр нэмэгдсэн байдаг учраас хамгаалагдсан “үгийн зохиолын эрхийн объект” болдог. Эдгээр заалтууд нь хууль зүйн системд “түүхий өгөгдөл (хамгаалагдаагүй)” ба “нэмэлт үнэ цэнэ нэмэгдсэн бүтээгдэхүүн (хамгаалагдсан)” гэсэн тодорхой ялгаатай хоёр төрлийг бий болгодог. Энэ ялгаа нь мэдээллийн үйлчилгээ, өгөгдлийн шинжилгээ зэрэг салбарын бизнесийн загварын хууль зүйн үндэс суурь болдог.

Дүгнэлт

Энэхүү нийтлэлд тайлбарласнаар, Японы хуульд (Under Japanese Copyright Law) үйлдвэрлэлийн урлаг, дүрс бүтээл, фонтны загвар болон эрхийн хамгаалалтад хамаарахгүй бүтээлүүдийн талаарх олон төвөгтэй ба заримдаа интуицтай эсрэг дүгнэлтүүд агуулагддаг. Үйлдвэрлэлийн урлагийн хамгаалалт нь зохиогчийн “өвөрмөц байдлын” байгаа эсэхээс шалтгаалан шийдвэрлэгдэх магадлалтай бөгөөд дүрс бүтээл нь тодорхойлолтын хувьд абстракт ойлголт биш, харин тодорхой илэрхийлэлээр хамгаалагдана. Мөн фонтны загварын дизайн нь ерөнхийдөө хамгаалалтад хамаарахгүй боловч, түүнийг бүтээх програм хангамж нь хуулийн хамгаалалтад хамаарах бүтээл болдог гэсэн хоёр талт бүтэц байдаг. Эдгээр мэргэжлийн чиглэлүүдээр зөв зоригтойгоор навигаци хийхийн тулд гүнзгий мэргэжлийн мэдлэг шаардлагатай байдаг. Монолит хууль зүйн фирм нь дотоод болон гадаадын олон клиентүүдэд эдгээр сэдвүүдэд холбогдох хууль зүйн үйлчилгээг үзүүлэхэд олон жилийн туршлагатай байдаг. Манай фирмд гадаадын хуульчийн эрхтэй англи хэлний хэрэглэгчид ч бас багтсан бөгөөд энэ нь Японы зах зээлд (in the Japanese market) өөрийн интеллектуал өмчийг хамгаалж, хууль эрх зүйн эрсдэлийг удирдахад туслах бүрэн хүрээний дэмжлэг үзүүлэх боломжийг олгодог.