Definicja "utworu" w japońskim prawie autorskim: Wyjaśnienie poprzez przykłady z orzecznictwa

W strategii zarządzania własnością intelektualną przedsiębiorstwa, kluczowym pierwszym krokiem jest dokładne zidentyfikowanie, czy stworzone przez firmę dobra są prawnie chronionymi aktywami. W japońskim systemie prawa autorskiego, punktem wyjścia dla tej ochrony jest pojęcie “utworu”. Jeśli coś nie zostanie uznane za “utwór”, ochrona praw autorskich nie nastąpi. Dlatego zrozumienie, czy różne wyniki działalności biznesowej, takie jak design produktów, materiały marketingowe, oprogramowanie czy treści stron internetowych, kwalifikują się jako “utwór”, jest niezbędne zarówno dla zarządzania ryzykiem, jak i wykorzystania aktywów. Artykuł 2, punkt 1, numer 1 japońskiej ustawy o prawie autorskim definiuje “utwór” jako “oryginalne wyrażenie myśli lub uczuć, które należy do dziedziny literatury, nauki, sztuki lub muzyki”. Ta na pozór abstrakcyjna definicja staje się bardziej konkretna dzięki orzecznictwu sądowemu w konkretnych sprawach. Charakterystyczną cechą japońskiego systemu prawnego jest konkretne stosowanie ogólnych definicji zawartych w kodeksach przez sądy w indywidualnych przypadkach. Dlatego, aby naprawdę zrozumieć definicję “utworu”, niezbędne jest analizowanie dotychczasowych orzeczeń sądowych. W niniejszym artykule rozbijemy definicję “utworu” na cztery składowe: wyrażenie “myśli lub uczuć”, “kreatywność”, “wyrażenie” oraz przynależność do “dziedziny literatury, nauki, sztuki lub muzyki”, i szczegółowo wyjaśnimy, jak każdy z tych elementów był interpretowany w rzeczywistych scenariuszach biznesowych, opierając się na bogatym zbiorze orzeczeń sądowych.

Prawna definicja “dzieła” w japońskim prawie autorskim

Japońskie prawo autorskie definiuje “dzieło”, które stanowi centralny obiekt ochrony, w artykule 2, punkt 1, numer 1, w następujący sposób:

Jest to wytwór, w którym myśli lub uczucia są wyrażone w sposób twórczy i który należy do dziedziny literatury, nauki, sztuki lub muzyki. 

Ta definicja zawiera cztery podstawowe wymagania, które muszą być spełnione, aby dzieło mogło być uznane za chronione przez prawo autorskie. Aby pewne dzieło mogło być objęte ochroną prawną, musi spełniać wszystkie te wymagania. Oto one:

1. Zawartość “myśli lub uczuć”
2. Bycie “twórczym”
3. Bycie “wyrażonym”
4. Należenie do “dziedziny literatury, nauki, sztuki lub muzyki”

Poniżej przyjrzymy się każdemu z tych wymagań, analizując, jakie kryteria stosowały sądy w konkretnych przypadkach.

「Myśl lub uczucie」— owoc ludzkiej aktywności umysłowej

Pierwszym wymogiem dla dzieła autorskiego jest to, że zawiera ono ludzką „myśl lub uczucie”. Ten wymóg stawia za warunek, że dzieło powstaje z umysłowej aktywności człowieka i wyklucza z ochrony prawnoautorskiej same fakty, dane czy też czysto funkcjonalne prawa. Pełni on rolę filtra, który wyłącza z ochrony prawnoautorskiej te elementy, które nie są produktem ludzkiego umysłu.

Wymóg ten pełni funkcję „bramkarza”, który odpowiednio przydziela różne własności intelektualne do właściwych systemów prawnych. Twórcze wyrażenie myśli i uczuć podlega prawu autorskiemu, techniczne wynalazki – prawu patentowemu, wzory przemysłowe – prawu wzorów użytkowych, a proste dane, takie jak listy klientów, mogą być chronione jako tajemnice handlowe na mocy umów lub prawa przeciwdziałania nieuczciwej konkurencji. Zrozumienie tego podziału jest niezwykle ważne przy formułowaniu strategii ochrony własności intelektualnej w firmie.

W orzecznictwie również ścisło się przestrzega granic tego wymogu. Na przykład, artykuł 10 ustęp 2 japońskiej ustawy o prawie autorskim stanowi, że „proste przekazy faktów i bieżące informacje” nie są uznawane za dzieła autorskie. Na tej podstawie, same dane czy wyliczenie faktów nie są uznawane za dzieło autorskie, dopóki nie zostaną w nich zawarte myśli lub uczucia twórcy.

Podobnie, dokumenty, których forma jest całkowicie zdeterminowana przez praktyczny cel i nie pozostawiają miejsca na indywidualność twórcy, również nie spełniają tego wymogu. Na przykład, wyrok Sądu Okręgowego w Tokio z dnia 14 maja 1987 roku (1987) odrzucił charakter autorski standardowej umowy sprzedaży nieruchomości. Wyrok Sądu Okręgowego w Tokio z dnia 31 sierpnia 1965 roku (1965) podjął podobną decyzję w odniesieniu do konosamentów. Sformułowania tych dokumentów zostały ustandaryzowane z powodu praktycznych wymogów bezpieczeństwa i efektywności transakcji, a nie jako wyraz myśli czy uczuć twórcy.

Z drugiej strony, nawet treści akademickie mogą być uznane za dzieła autorskie, jeśli wyrażają myśli lub uczucia autora. Wyrok Sądu Okręgowego w Tokio z dnia 21 czerwca 1978 roku (1978) potwierdził charakter autorski artykułu dotyczącego praw do światła słonecznego, uznając go za twórcze wyrażenie myśli autora na temat problemu światła słonecznego. Tak więc, nawet jeśli temat jest naukowy lub techniczny, jego struktura, analiza i sposób wyjaśnienia mogą odzwierciedlać intelektualną działalność autora, czyli „myśl”, i tym samym podlegać ochronie jako dzieło autorskie.

「Kreatywność」— Wyraz indywidualności twórcy

Drugim wymogiem, który jest „kreatywność”, w japońskim prawie autorskim nie jest konieczność posiadania wysokiej artystyczności, nowości czy oryginalności. To, co jest tutaj wymagane, to czy w dziele wyrażona jest jakakolwiek „indywidualność” twórcy. Oznacza to, że jeśli twórca ma szeroki zakres wyboru podczas wyrażania się i w wyniku tego wyboru w dziele ujawniają się unikalne cechy twórcy, to wymóg kreatywności jest uznawany za spełniony.

Obecność lub brak „kreatywności” ocenia się z punktu widzenia, ile wolności wyrazu miał twórca. Jeśli metoda wyrazu jest znacznie ograniczona przez funkcję, medium czy temat, trudno jest wykazać indywidualność, a charakter dzieła autorskiego jest łatwo negowany. Z drugiej strony, gdy istnieje wiele opcji wyboru, układu i użycia słów, kreatywność jest łatwiej uznawana.

Przykładem potwierdzającym kreatywność jest mapa jako dzieło autorskie. W wyroku Sądu Okręgowego w Tokio z dnia 27 maja 2022 roku (2022) uznano za dzieło autorskie mapę mieszkalną. Sąd stwierdził, że indywidualność twórcy wyraża się w wyborze informacji do zamieszczenia, takich jak nazwy budynków, nazwiska mieszkańców, ilustracje wskazujące lokalizację obiektów, oraz w metodzie ich rozmieszczenia i prezentacji w sposób ułatwiający wyszukiwanie i czytelność.

Podobne rozumowanie stosuje się w przypadku baz danych. W wyroku Sądu Okręgowego w Tokio z dnia 17 marca 2000 roku (2000) w sprawie bazy danych „Town Page” uznano za kreatywne nie poszczególne informacje telefoniczne, ale system klasyfikacji zawodów, który został stworzony w unikalnej strukturze hierarchicznej dla wygody wyszukiwania, i chroniono go jako dzieło autorskie. W przeciwieństwie do tego, książka telefoniczna (Hello Page) ułożona jedynie w kolejności alfabetycznej nie została uznana za posiadającą kreatywność w swojej systematycznej konstrukcji.

Podobne orzeczenia dotyczą również dziedziny programów komputerowych. W wyroku Sądu Okręgowego w Osace z dnia 29 stycznia 2024 roku (2024) stwierdzono, że mimo użycia standardowego języka programowania, w konkretnym projekcie przetwarzania danych oraz w strukturze całego kodu źródłowego obejmującego setki stron, twórca miał znaczną „swobodę wyboru”, a w rezultacie wyrażona została jego indywidualność, co potwierdza charakter autorski programu.

Z drugiej strony, gdy wyraz jest pospolity, kreatywność jest negowana. W wyroku Sądu Okręgowego w Tokio z dnia 30 marca 2022 roku (2022) w sprawie „Stick Spring Roll” stwierdzono, że techniki fotograficzne takie jak oświetlenie, kąt i sposób prezentacji produktu, mające na celu sprawienie, że wiosenne rolki wyglądają apetycznie, są pospolitymi wyrazami powszechnie stosowanymi w fotografii komercyjnej, i odrzucono kreatywność fotografii.

Krótkie hasła reklamowe również mają tendencję do bycia negowanymi pod względem kreatywności ze względu na ograniczoną liczbę opcji wyrazu. W wyroku Sądu Najwyższego ds. Własności Intelektualnej z dnia 10 listopada 2015 roku (2015) stwierdzono, że hasło materiałów do nauki języka angielskiego „Słuchaj angielskiego jak muzyki” jest krótkim i opisowym wyrazem, a zakres wyrazu jest bardzo ograniczony, dlatego nie posiada kreatywności. W kontraście do tego, w przypadku sloganu bezpieczeństwa ruchu drogowego „Czuję się bezpieczniej niż na kolanach mamy w foteliku samochodowym”, uznano kreatywność ze względu na unikalny punkt widzenia i sposób wyrazu.

「Wyrażenie」— Zasada podziału między ideą a wyrażeniem

Trzecim wymogiem jest, aby dzieło było konkretnym „wyrażeniem”. Opiera się to na zasadzie „podziału między ideą a wyrażeniem”, która stanowi fundament prawa autorskiego. Oznacza to, że prawo chroni nie samą ideę, ale jedynie jej konkretną formę wyrażenia. Ta zasada jest niezbędna, aby umożliwić swobodne korzystanie przez społeczeństwo z podstawowych elementów takich jak idee, fakty czy teorie jako wspólnego dobra kulturowego i tym samym wspierać rozwój kultury. „Przyczynianie się do rozwoju kultury”, jako cel określony w artykule 1 japońskiej ustawy o prawie autorskim, jest podtrzymywane przez tę zasadę. 

Najbardziej wyraźne zastosowanie tej zasady miało miejsce w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2001 roku (Heisei 13) w sprawie „Esashi Oiwake Incident”. W tej sprawie pewien autor non-fiction napisał dzieło, w którym opisał, jak miasteczko Esashi na Hokkaido odniosło sukces dzięki połowom śledzi, następnie podupadło, a obecnie odzyskuje popularność dzięki corocznemu festiwalowi ludowej piosenki „Esashi Oiwake”. Później stacja telewizyjna wyprodukowała program dokumentalny z dokładnie taką samą historyczną sekwencją wydarzeń i strukturą narracji. Sąd Najwyższy, zmieniając decyzję niższej instancji, odrzucił zarzuty naruszenia praw autorskich. Logika wyroku polegała na ścisłym oddzieleniu niechronionych idei i faktów od chronionego wyrażenia. Uznał, że historyczne fakty dotyczące miasta oraz szkielet narracji (fabuła) „prosperity→upadek→odrodzenie” są niechronioną „ideą”, z której każdy może korzystać. Z kolei konkretne słownictwo i metaforyczne wyrażenia użyte przez autora do opowiedzenia tej historii stanowiły chronione „wyrażenie”. Ponieważ stacja telewizyjna wykorzystała ideę i fakty, ale użyła własnych środków wyrazu, takich jak narracja czy obrazy, nie były one bezpośrednim odzwierciedleniem „istotnych cech wyrażenia” oryginalnego dzieła, co ostatecznie nie stanowiło naruszenia praw autorskich. 

Zasada podziału między ideą a wyrażeniem ma szerokie zastosowanie również w innych dziedzinach. Na przykład, w wyroku Sądu Najwyższego ds. Własności Intelektualnej z dnia 8 sierpnia 2012 roku (Heisei 24) w sprawie „Gra wędkarska”, uznano, że reguły gry, system oraz sekwencja przejść między ekranami „ekran tytułowy→wybór miejsca wędkowania→rzut wędką→ekran z wynikami połowu” stanowią jedynie „ideę” dotyczącą mechanizmu gry wędkarskiej i nie podlegają ochronie praw autorskich. Chronione są natomiast konkretne elementy takie jak graficzny design ekranów, postacie, muzyka czy tekst, czyli „wyrażenie”. Dlatego, nawet jeśli konkurencyjna firma naśladuje funkcje oprogramowania innej firmy, trudno jest postawić zarzut naruszenia praw autorskich, o ile nie dojdzie do bezpośredniego skopiowania kodu źródłowego. To dlatego, że „idea” funkcji nie jest chroniona, a chronione jest „wyrażenie” w postaci kodu źródłowego. 

„Zakres literatury, nauki, sztuki lub muzyki” — obszar dóbr kultury intelektualnej w Japonii

Ostatnim wymogiem jest to, aby dzieło należało do „zakresu literatury, nauki, sztuki lub muzyki”. Wymóg ten jest interpretowany szeroko, jako obejmujący produkty intelektualnej i kulturalnej aktywności duchowej, i zazwyczaj nie stanowi przedmiotu sporu. Jednak w dziedzinie „sztuki użytkowej”, gdzie artystyczne dzieła są stosowane w praktycznych przedmiotach, ten wymóg może stać się istotnym punktem sporu.

Wokół sztuki użytkowej toczy się dyskusja o podziale kompetencji między prawo autorskie, które przewiduje długoterminową ochronę, a prawo wzorów przemysłowych, które zakłada krótszy okres ochrony. Sądy mają tendencję do ostrożnego podejścia, ponieważ ochrona projektów użytkowych masowo produkowanych przedmiotów przez prawo autorskie mogłaby zdeprecjonować rolę prawa wzorów przemysłowych i nadmiernie ograniczyć działalność przemysłową.

Ważnym kryterium w tej kwestii jest wyrok Sądu Najwyższego ds. Własności Intelektualnej z dnia 8 grudnia 2021 roku (2021) w sprawie „zjeżdżalni w kształcie ośmiornicy”. W tym przypadku sąd stwierdził, że aby sztuka użytkowa (z wyjątkiem pojedynczych dzieł sztuki rzemieślniczej) mogła być chroniona jako „dzieło sztuki” na mocy prawa autorskiego, jej cechy estetyczne muszą być „odseparowane” i postrzegane niezależnie od praktycznej funkcji. W odniesieniu do omawianej zjeżdżalni w kształcie ośmiornicy sąd uznał, że jej kształt jest nierozerwalnie związany z funkcją jako zabawki – głowa ośmiornicy podtrzymuje konstrukcję, a nogi tworzą samą zjeżdżalnię, co oznacza, że elementy estetyczne i funkcjonalne są zintegrowane i nie można ich oddzielić. W rezultacie zjeżdżalnia ta nie została uznana za dzieło sztuki podlegające ochronie na mocy prawa autorskiego.

Ten wyrok dostarcza ważnych wskazówek dla przedsiębiorstw w zakresie ochrony projektów ich produktów. Jeśli chcą chronić projekt funkcjonalnego produktu jako własność intelektualną, powinny najpierw rozważyć rejestrację na mocy prawa wzorów przemysłowych, a ochrona na mocy prawa autorskiego powinna być rozumiana jako ograniczona.

Z drugiej strony, jeśli wyraz artystyczny może być wyraźnie oddzielony od funkcji, możliwa jest ochrona prawem autorskim. Na przykład ilustracja na koszulce T-shirt czy wzór użyty na materiale pościeli są niezależnymi dziełami sztuki i mogą być przedmiotem estetycznej oceny niezależnie od funkcji użytkowej koszulki czy pościeli, co czyni je przedmiotem ochrony prawem autorskim.

Granica między tym, co jest chronione prawem autorskim, a tym, co nie jest w Japonii

Aby uporządkować dotychczasową dyskusję, porównamy granicę między “wyrażeniem” chronionym prawem autorskim a niechronionymi “pomysłami” lub “faktami”, opierając się na konkretnych przykładach z orzecznictwa.

Podsumowanie

Definicja “utworu” w japońskim prawie autorskim nie jest prostą listą kontrolną, lecz głęboko przemyślanym standardem stosowanym przez sądy w każdym indywidualnym przypadku. Cztery wymagania: idea lub uczucia, kreatywność, forma wyrazu oraz zakres literatury, nauki, sztuki i muzyki, są wzajemnie powiązane w celu ochrony praw twórców, jednocześnie zapewniając, że pomysły i fakty pozostają wspólnym dobrem społecznym. Aby skutecznie zarządzać własną własnością intelektualną i unikać ryzyka naruszenia praw innych, niezbędne jest głębokie zrozumienie tych wymagań oraz trendów w orzecznictwie, które je ucieleśniają.

Kancelaria Prawna Monolith posiada doświadczenie w dostarczaniu bogatych porad i wsparcia w złożonych kwestiach związanych z japońskim prawem autorskim dla klientów z różnych dziedzin, takich jak oprogramowanie, produkcja treści czy projektowanie produktów. W naszej kancelarii pracują eksperci, w tym osoby posiadające kwalifikacje prawnicze z innych krajów, którzy mówią po angielsku i są w stanie zapewnić płynne i profesjonalne usługi prawne dla firm rozwijających międzynarodowy biznes i stających przed wyzwaniami związanymi z prawem autorskim. Jeśli potrzebujesz porady dotyczącej definicji utworu, jak opisano w niniejszym artykule, lub chcesz opracować konkretną strategię własności intelektualnej, skontaktuj się z nami.