Uznawanie autorstwa w japońskim prawie autorskim: zasady i wyjątki biznesowe

W japońskim prawie autorskim kwestia “kto jest autorem” stanowi niezwykle ważny punkt wyjścia dla wszystkich relacji prawnych. W przeciwieństwie do praw patentowych czy znaków towarowych, prawa autorskie powstają automatycznie w momencie stworzenia dzieła, bez konieczności jakiejkolwiek rejestracji. Ta zasada, znana jako “zasada nieformalizmu”, szybko chroni prawa twórców, ale jednocześnie niesie ryzyko niejasności co do przynależności praw, szczególnie w działalności korporacyjnej. Zasadniczo, autorem utworu jest osoba fizyczna, która go stworzyła, ale w świecie biznesu często dochodzi do sytuacji, gdzie wiele osób wspólnie uczestniczy w tworzeniu dzieła, pracownicy tworzą dzieła jako część swoich obowiązków służbowych, lub, jak w przypadku filmów, w projekty zaangażowanych jest wielu specjalistów. Aby sprostać tym złożonym sytuacjom, japońskie prawo autorskie wprowadza kilka ważnych wyjątków i specjalnych zasad uzupełniających podstawowe zasady. Dokładne zrozumienie i właściwe zarządzanie tymi zasadami jest kluczowe dla firm, aby skutecznie chronić swoją własność intelektualną i zapobiegać przyszłym konfliktom. W niniejszym artykule najpierw przyjrzymy się podstawowym zasadom identyfikacji autora, a następnie omówimy wyjątki szczególnie istotne dla prawa korporacyjnego, takie jak wspólne autorstwo, dzieła służbowe i dzieła filmowe, posługując się konkretnymi przepisami i przykładami z orzecznictwa, z profesjonalnego punktu widzenia.

Zasada: Kim jest autor w świetle japońskiego prawa autorskiego

Japońskie prawo autorskie w swojej podstawowej definicji określa autora jako “osobę, która tworzy dzieło”. Jest to niezachwiana zasada wyraźnie zapisana w artykule 2, punkt 1, numer 2 japońskiej ustawy o prawie autorskim. Termin “osoba tworząca” odnosi się tutaj do naturalnej osoby, która dokonała konkretnego działania wyrazowego. W związku z tym, osoby, które jedynie dostarczyły fundusze, zaproponowały pomysł na stworzenie dzieła lub dały ogólne wskazówki jako zarządzający, nie są uznawane za autorów na mocy tej zasady. Przedmiotem ochrony prawa autorskiego jest wyłącznie twórcze “wyrażenie” jako takie, a za autora uznaje się osobę, która to wyrażenie ucieleśniła własnymi rękami.

Co czyni tę zasadę jeszcze bardziej istotną, to przyjęcie przez japońskie prawo autorskie “zasady nieformalności”. Artykuł 17, punkt 2 japońskiej ustawy o prawie autorskim stanowi, że prawa autora powstają “w momencie stworzenia dzieła” i nie wymagają rejestracji w urzędzie administracyjnym ani żadnego specjalnego oznaczenia dla powstania tych praw. Połączenie tych dwóch zasad prowadzi do prawnej konsekwencji, że w momencie stworzenia danego dzieła, prawa autorskie automatycznie przysługują jego twórcy.

Ten mechanizm może generować znaczące ryzyko z punktu widzenia biznesu. Weźmy na przykład sytuację, gdy firma zleca zewnętrznemu freelancerowi zaprojektowanie logo. W momencie ukończenia projektu, zgodnie z zasadami japońskiego prawa autorskiego, prawa autorskie do logo automatycznie przysługują projektantowi. Firma, mimo zapłaty wynagrodzenia, nie stanie się właścicielem praw autorskich do logo, chyba że zawrze odrębną umowę dotyczącą ich przeniesienia. Ryzyko przeniesienia praw nie pojawia się na etapie rejestracji, ale w samym momencie stworzenia dzieła. Dlatego dla firmy, aby skutecznie zabezpieczyć prawa własności intelektualnej, niezbędne jest nie tyle działanie po fakcie, ile wstępne zarządzanie ryzykiem poprzez wyjaśnienie relacji prawnych za pomocą umowy jeszcze przed rozpoczęciem procesu twórczego.

W przypadku zaangażowania wielu twórców: współautorstwo

W projektach biznesowych często zdarza się, że wielu specjalistów współpracuje przy tworzeniu jednego dzieła. Problemem w takich przypadkach jest traktowanie “wspólnych dzieł autorskich”. Japońskie prawo autorskie definiuje wspólne dzieło autorskie jako “dzieło stworzone wspólnie przez dwie lub więcej osób, którego poszczególnych wkładów nie można oddzielić i wykorzystać indywidualnie”. Ta definicja zawiera dwa ważne wymogi: po pierwsze, wielu twórców musi mieć zamiar wspólnego stworzenia pojedynczego dzieła autorskiego, a po drugie, w gotowym dziele autorskim nie można fizycznie ani koncepcyjnie oddzielić wkładu poszczególnych osób i wykorzystać go niezależnie.

Stanowi to wyraźne rozróżnienie od “dzieł złożonych”, w których wkład poszczególnych osób można oddzielić. Na przykład, gdy kilku autorów pisze różne rozdziały, tworząc jedną książkę, każdy rozdział może być traktowany jako oddzielne dzieło autorskie i wykorzystywany niezależnie, co czyni je dziełem złożonym. W takim przypadku każdy autor posiada prawa autorskie do napisanego przez siebie rozdziału. Z drugiej strony, gdy dwóch scenarzystów współpracuje przy napisaniu jednego scenariusza, nie jest możliwe wyodrębnienie wkładu tylko jednej osoby, co czyni go wspólnym dziełem autorskim.

Co do wykonywania praw związanych ze wspólnym dziełem autorskim, japońskie prawo autorskie ustanawia bardzo rygorystyczne zasady. Prawa, które posiada autor, można podzielić na “prawa osobiste autora”, chroniące interesy duchowe, oraz “prawa autorskie (prawa majątkowe)”, chroniące interesy finansowe. W przypadku wspólnych dzieł autorskich, wykonywanie obu tych praw wymaga zgody wszystkich współautorów. Konkretnie, artykuł 64 ustęp 1 japońskiego prawa autorskiego wymaga zgody wszystkich na wykonywanie praw osobistych autora, a artykuł 65 ustęp 2 tego samego prawa wymaga zgody wszystkich na wykonywanie praw autorskich (praw majątkowych).

Zasada “zgody wszystkich” stosuje się nie tylko do udzielania licencji osobom trzecim, ale także wtedy, gdy jeden ze współwłaścicieli chce samodzielnie wykorzystać to dzieło autorskie. Ponadto, artykuł 65 ustęp 1 japońskiego prawa autorskiego stanowi, że przy przenoszeniu swojego udziału na inną osobę lub ustanawianiu prawa zastawu, każdy ze współwłaścicieli musi uzyskać zgodę wszystkich pozostałych współwłaścicieli.

Zasada jednomyślności ma na celu ochronę jednego ze współautorów, ale jednocześnie może prowadzić do poważnego ryzyka biznesowego, tzw. “zamrożenia praw autorskich”. Jeśli choć jeden ze współautorów się sprzeciwi, wszelkie komercyjne wykorzystanie dzieła, takie jak licencjonowanie, sprzedaż czy modyfikacja, staje się niemożliwe, a wartościowa własność intelektualna zostaje całkowicie zablokowana. Japońskie prawo autorskie, aby uniknąć takiej sytuacji, zabrania “działania w złej wierze” przy osiąganiu zgody na wykonywanie praw osobistych autora (artykuł 64 ustęp 2) oraz zabrania odmowy zgody “bez uzasadnionego powodu” na wykonywanie praw autorskich (praw majątkowych) (artykuł 65 ustęp 3). Jednakże, aby ocenić, co jest “działaniem w złej wierze” lub “bez uzasadnionego powodu”, ostatecznie trzeba polegać na procesie sądowym, co wymaga czasu i kosztów, więc nie jest to praktyczne rozwiązanie biznesowe.

Dlatego też, przy rozpoczynaniu wspólnego projektu twórczego, zawarcie umowy między współautorami przed rozpoczęciem pracy, określającej sposób wykonywania praw, podział dochodów, wyznaczenie osoby reprezentującej w wykonywaniu praw oraz mechanizmy rozwiązywania konfliktów, jest jedynym i najlepszym sposobem na uniknięcie ryzyka zamrożenia praw autorskich.

Identyfikacja autorów w praktyce: domniemanie autorstwa

W przypadku, gdy od stworzenia dzieła literackiego upłynął już pewien czas lub gdy związanych z nim jest wielu interesariuszy, udowodnienie, kto jest prawdziwym autorem, może być trudne. Aby złagodzić te praktyczne trudności, japońskie prawo autorskie zawiera przepisy dotyczące “domniemania autorstwa”. Artykuł 14 japońskiej ustawy o prawie autorskim stanowi, że “osoba, której imię lub nazwa… jest powszechnie znana jako nazwisko autora i jest wyświetlana w zwykły sposób na oryginalnym dziele lub przy jego prezentacji publicznej, jest domniemanym autorem tego dzieła literackiego”.

Ten przepis stanowi jedynie “domniemanie” prawne, które może zostać obalone przez dowód przeciwny. Oznacza to, że osoba, której nazwisko jest wyświetlane na dziele, jest na razie uznawana za autora, ale jeśli udowodni się, że wyświetlenie jest sprzeczne z faktami, to domniemanie może zostać obalone. Ważnym precedensem, który wyjaśnia prawną naturę i ograniczenia tego domniemania, jest decyzja Sądu Najwyższego ds. Własności Intelektualnej znana jako “wybór stu przypadków dotyczących prawa autorskiego”.

W tym przypadku, naukowiec, którego nazwisko było wyświetlane jako “redaktor” w serii książek prawniczych, twierdził, że jest autorem tych publikacji. Było oczywiste, że zgodnie z artykułem 14 japońskiej ustawy o prawie autorskim, działa domniemanie autorstwa. Jednakże, sąd dokładnie zbadał rzeczywisty wkład naukowca w projekt. W rezultacie, sąd stwierdził, że działania naukowca ograniczały się do doradztwa i wyrażania opinii, a nie brał on aktywnego udziału w takich kluczowych działaniach twórczych jak wybór i układanie przypadków prawniczych, które stanowią istotę redagowanego dzieła literackiego. Innymi słowy, jego rola była w rzeczywistości jedynie doradcza i nie można było mówić o twórczym wkładzie, co pozwoliło obalić domniemanie autorstwa.

Ten precedens wyraźnie pokazuje, że przy identyfikacji autora większe znaczenie ma “substancja” w postaci rzeczywistego wkładu w działalność twórczą, a nie formalne tytuły czy wyświetlane nazwiska. Dla przedsiębiorstw ma to dwie ważne implikacje. Po pierwsze, osoby wyświetlane jako autorzy w dokumentach firmowych, raportach czy innych produktach pracy powinny być osobami, które faktycznie wniosły twórczy wkład, a nie tylko liderami projektów czy osobami na stanowiskach. Lekkomyślne przypisywanie autorstwa może prowadzić jedynie do stworzenia prawnie nieważnego domniemania. Po drugie, jeśli osoba błędnie wyświetlana jako autor zacznie dochodzić swoich praw, możliwe jest przeciwstawienie się jej roszczeniom, jeśli udowodni się, że nie miała ona rzeczywistego twórczego wkładu. W zarządzaniu własnością intelektualną przez przedsiębiorstwa, ustalanie polityki kredytowania na podstawie rzeczywistego wkładu twórczego, a nie stanowiska czy hierarchii, jest niezwykle ważne dla zapewnienia prawnej stabilności.

Istotny wyjątek nr 1: Utwory stworzone w ramach działalności korporacyjnej

W codziennej działalności przedsiębiorstw powstają różnego rodzaju utwory, takie jak raporty, projekty, oprogramowanie czy wzory. Gdyby za każdym razem wymagano uzyskania zgody od pracownika, który je stworzył, mogłoby to znacząco utrudnić płynne prowadzenie biznesu. Aby rozwiązać ten problem, japońskie prawo autorskie wprowadza system “utworów służbowych” jako najważniejszy wyjątek od zasady uznawania twórcy utworu. Zgodnie z artykułem 15 japońskiego prawa autorskiego, przepis ten pozwala, pod pewnymi warunkami, aby nie twórca indywidualny, lecz korporacja lub inna organizacja, która go zatrudnia, była pierwotnie uznana za autora utworu.

Aby utwór służbowy mógł zostać uznany, muszą zostać spełnione wszystkie poniższe wymagania określone w artykule 15 ustęp 1 japońskiego prawa autorskiego:

1. Utwór musi zostać stworzony na inicjatywę korporacji lub innej organizacji.
2. Osoba tworząca utwór musi być zatrudniona w ramach działalności tej korporacji lub organizacji.
3. Utwór musi zostać stworzony w ramach obowiązków służbowych.
4. Korporacja lub organizacja musi opublikować utwór pod własnym nazwiskiem.
5. W momencie tworzenia utworu nie może istnieć żadne inne szczególne postanowienie w umowie, regulaminie pracy itp.

Jednakże, w przypadku utworów programistycznych, które są rozwijane głównie do użytku wewnętrznego i rzadko są publikowane na zewnątrz, artykuł 15 ustęp 2 japońskiego prawa autorskiego zwalnia z konieczności spełnienia czwartego wymagania, czyli “publikacji pod nazwiskiem korporacji”.

Wśród tych wymagań najwięcej kontrowersji i sporów sądowych budzi zakres drugiego wymagania, czyli “osoby tworzącej utwór w ramach działalności korporacji lub organizacji”. Oczywiste jest, że obejmuje to pracowników etatowych, jednak problematyczne staje się traktowanie utworów stworzonych przez pracowników kontraktowych, pracowników tymczasowych czy freelancerów działających na podstawie umów o dzieło.

Przypadek, który stał się punktem odniesienia w tej kwestii, to wyrok Sądu Najwyższego Japonii z dnia 11 kwietnia 2003 roku (2003) w sprawie “RGB Adventure”. W tym przypadku chiński projektant, który przyjechał do Japonii na wizie turystycznej, stworzył projekt postaci dla japońskiej firmy produkującej anime. Między projektantem a firmą nie istniała formalna umowa o pracę. Sąd Najwyższy, nie skupiając się na formalnym stosunku umownym, podkreślił znaczenie rzeczywistych relacji (teoria rzeczywistości). Konkretnie, należy wziąć pod uwagę, czy istnieje rzeczywista sytuacja, w której praca jest wykonywana pod nadzorem korporacji, oraz czy otrzymane wynagrodzenie można uznać za zapłatę za tę pracę. W omawianym przypadku, projektant pracował zgodnie z instrukcjami firmy i otrzymywał stałe miesięczne wynagrodzenie, co pozwoliło uznać istnienie rzeczywistego stosunku nadzoru i potwierdzić powstanie utworu służbowego.

Wyrok ten stał się wzorcem dla późniejszych orzeczeń sądowych. Na przykład, w sprawie “Fotografa” (Sąd Najwyższy ds. Własności Intelektualnej, wyrok z dnia 24 grudnia 2009 roku), stwierdzono, że profesjonalny fotograf, który wykazuje wysoki poziom specjalistycznego osądu podczas pracy, nie był pod rzeczywistym nadzorem korporacji, co skutkowało odrzuceniem utworu służbowego. Z kolei w sprawie “Valhalla Gate in the Divine Prison” (Sąd Najwyższy ds. Własności Intelektualnej, wyrok z dnia 25 lutego 2016 roku), uznano, że twórca gier, który nie miał umowy o pracę, ale był zarządzany za pomocą karty czasowej i korzystał z wyposażenia firmy, był pod rzeczywistym nadzorem korporacji, co pozwoliło uznać powstanie utworu służbowego.

Z tych orzeczeń wynika ważny wniosek, że “rzeczywisty stan zarządzania działalnością” firmy, czyli sposób współpracy z freelancerami i zewnętrznymi wykonawcami, ma prawne znaczenie dla ustalenia przynależności własności intelektualnej. Nawet jeśli umowa określa relację jako zlecenie, sąd może uznać istnienie rzeczywistego nadzoru, jeśli w codziennej pracy istnieje ścisła kontrola czasu i miejsca pracy, szczegółowe instrukcje dotyczące sposobu wykonywania pracy oraz wynagrodzenie za czas pracy, i w konsekwencji orzec, że prawa autorskie do wyników pracy należą do korporacji jako utwór służbowy. Dlatego przedsiębiorstwa muszą strategicznie dopasować treść umów do rzeczywistego zarządzania działalnością, aby uniknąć ryzyka niezamierzonego przypisania praw.

Ważny wyjątek nr 2: Dzieła filmowe

Film to sztuka kompleksowa, która powstaje dzięki kreatywnemu wkładowi wielu specjalistów, takich jak reżyserzy, scenarzyści, dyrektorzy fotografii, scenografowie, aktorzy i muzycy. Gdyby wszyscy ci twórcy byli współautorami i współdzielili prawa autorskie (prawa majątkowe), ryzyko tzw. “zamrożenia praw autorskich” byłoby ogromne, co mogłoby uczynić komercyjne wykorzystanie filmów, takie jak dystrybucja czy udzielanie licencji, praktycznie niemożliwe. Aby uniknąć takiej sytuacji i wspierać zdrowy rozwój przemysłu filmowego, który wymaga ogromnych inwestycji, japońskie prawo autorskie wprowadza unikalne zasady dotyczące dzieł filmowych.

Na początku, artykuł 16 japońskiej ustawy o prawie autorskim definiuje “autorów” dzieła filmowego jako osoby, które “przyczyniają się kreatywnie do ogólnej formy dzieła filmowego poprzez produkcję, reżyserię, kierowanie, filmowanie, scenografię itp.” W tym zakresie znajdują się reżyserzy filmowi i dyrektorzy fotografii. Ci ludzie jako autorzy zachowują niezbywalne “prawa osobiste autora” (takie jak prawo do ochrony nazwiska czy prawo do integralności dzieła).

Jednakże, jeśli chodzi o przypisanie “praw autorskich” jako praw majątkowych, artykuł 29 japońskiej ustawy o prawie autorskim stanowi decydujący wyjątek. Przepis ten określa, że prawa autorskie do dzieła filmowego pierwotnie należą nie do jego autorów (takich jak reżyserzy), lecz do “osoby, która ma inicjatywę i odpowiedzialność za produkcję tego dzieła filmowego”, czyli do “producenta filmowego”. Producent filmowy to zazwyczaj firma filmowa lub komitet produkcyjny, który pozyskuje fundusze na produkcję filmu i ponosi ostateczną odpowiedzialność.

Ten mechanizm jest wynikiem jasnej polityki przemysłowej zaimplementowanej w japońskim prawie autorskim. Umożliwia on centralizację praw majątkowych niezbędnych do komercyjnego wykorzystania filmu w rękach producenta filmowego, który ponosi ryzyko biznesowe, eliminując tym samym złożoność zarządzania prawami i umożliwiając płynne pozyskiwanie funduszy oraz globalną dystrybucję. Dzięki temu inwestorzy mogą bez obaw inwestować w projekty filmowe, nie martwiąc się o niepewność związaną z prawami. Pozostawienie praw osobistych autorów u poszczególnych twórców przy jednoczesnym skupieniu praw majątkowych u producenta to model rozdzielenia, który jest bardzo racjonalnym rozwiązaniem prawnym umożliwiającym równowagę między honorem twórców a rozwojem przemysłu filmowego jako biznesu.

Uzupełnienie dotyczące komputerowych dzieł twórczych

W ostatnich latach, wraz z rozwojem technologii sztucznej inteligencji (AI), prawa autorskie do treści generowanych przez komputery stały się przedmiotem globalnej dyskusji. W tym kontekście, japońskie prawo autorskie nie zawiera bezpośrednich przepisów, jednak od 1993 roku (Heisei 5) Japońska Rada ds. Praw Autorskich przy Agencji ds. Kultury przedstawiła spójne podejście w swoich raportach i długotrwałych rozważaniach.

Podstawową koncepcją jest tzw. “teoria narzędziowa”. Traktuje ona komputery i systemy AI jako zaawansowane “narzędzia” wykorzystywane przez ludzi do twórczej działalności. Zgodnie z tą teorią, nawet jeśli dzieło zostało wygenerowane przez komputer, to jeżeli w procesie twórczym człowiek wykazał twórcze zamiary i dokonał konkretnych instrukcji (wprowadzenie promptów, wybór danych, ustawienie parametrów, selekcja i modyfikacja wygenerowanych wyników itp.), przez co wyraził myśli lub uczucia w twórczy sposób, to ten człowiek jest uznawany za autora dzieła.

Niezależnie od stopnia zaawansowania technologii AI, według obecnej interpretacji prawa w Japonii, AI samo w sobie nie może stać się autorem. Prawne spory koncentrują się nie na tym, czy “AI może być autorem”, lecz na tym, “które działania człowieka w procesie tworzenia dzieła przez AI mogą być uznane za twórczy wkład w dzieło autorskie”. Ta spójna metoda “teorii narzędziowej” zapewnia pewien stopień prawnej przewidywalności, nawet w obliczu szybkich zmian technologicznych. Dla firm wykorzystujących AI do generowania treści ważne jest, aby dokumentować i być w stanie udowodnić proces twórczego zaangażowania człowieka, takiego jak projektowanie promptów czy selekcja i edycja wyników, aby zabezpieczyć prawa autorskie do wytworzonego kontentu.

Podsumowanie

Ustalanie autorstwa w ramach japońskiego prawa autorskiego wychodzi z prostej i jasnej zasady, że “twórca dzieła jest jego autorem”. Jednakże w kontekście działalności przedsiębiorstw, ta zasada nie zawsze wystarcza, aby poradzić sobie z różnorodnymi formami twórczości. Istnieją ważne wyjątki, takie jak wspólne autorstwo, gdy kilka osób ma wkład w dzieło, prace stworzone przez pracowników w ramach ich obowiązków zawodowych oraz dzieła filmowe, które dostosowują przypisanie praw do realiów biznesowych. Prowadzenie działalności bez właściwego zrozumienia tych zasad może niechcący prowadzić do utraty ważnych praw własności intelektualnej lub do nieoczekiwanych sporów prawnych. Aby zapewnić stabilność biznesu i pewność co do przynależności praw własności intelektualnej, niezbędne jest zawarcie jasnych i szczegółowych umów z wszystkimi stronami zaangażowanymi w działalność twórczą oraz uporządkowanie relacji prawnych.

Nasza kancelaria prawna Monolith posiada bogate doświadczenie w dostarczaniu specjalistycznych usług prawnych dla wielu krajowych i międzynarodowych klientów w złożonych kwestiach związanych z japońskim prawem autorskim. W naszym zespole znajdują się eksperci, którzy oprócz posiadania japońskich kwalifikacji prawniczych, mają również kwalifikacje zagraniczne i mówią po angielsku, co umożliwia skuteczne radzenie sobie z problemami prawa autorskiego w kontekście międzynarodowego biznesu. Jeśli potrzebują Państwo wsparcia w zakresie ustalania autorstwa, tworzenia umów czy budowania systemu zarządzania prawami, które wspierają strategię własności intelektualnej Państwa firmy, prosimy o kontakt z naszą kancelarią.