Prawa osobiste twórcy w japońskim prawie autorskim: prawne ryzyka i środki zaradcze, które powinny znać przedsiębiorstwa

W ramach japońskiego systemu prawnego prawa wynikające z działalności twórczej mają dwojaką naturę. Pierwszym z nich są “prawa autorskie (prawa majątkowe)”, które można licencjonować lub przenosić i są to prawa o charakterze ekonomicznym, szeroko rozpoznawane również na arenie międzynarodowej. Jednak istnieje jeszcze jedno, kluczowe prawo stanowiące fundament japońskiego systemu praw autorskich – są to “prawa osobiste twórcy”. Te prawa chronią osobisty i duchowy związek twórcy z dziełem i w ramach japońskiej ustawy o prawie autorskim są uznawane za wyłączne i niezbywalne. To właśnie niezbywalność tych praw generuje unikalne i poważne ryzyko prawne w działalności przedsiębiorstw. Nawet jeśli firma sądzi, że nabyła pełne prawa autorskie poprzez umowę, indywidualny twórca nadal zachowuje prawa osobiste twórcy. W rezultacie, twórca może później zgłosić sprzeciw wobec zmian w dziele lub sposobu jego wykorzystania, co może prowadzić do postępowań prawnych, takich jak wnioski o zaniechanie naruszeń lub roszczenia odszkodowawcze. W niniejszym artykule najpierw wyjaśniamy podstawowe pojęcia praw osobistych twórcy w porównaniu z prawami autorskimi (prawami majątkowymi). Następnie szczegółowo omawiamy trzy główne prawa składające się na prawa osobiste twórcy, czyli “prawo do publikacji”, “prawo do oznaczenia nazwiskiem” i “prawo do integralności”, w kontekście japońskich precedensów sądowych. Na koniec szczegółowo opisujemy system “twórczości służbowej”, który jest najbardziej efektywnym prawnym ramy zarządzania tymi ryzykami przez przedsiębiorstwa, i przedstawiamy praktyczne wytyczne.

Podstawowe pojęcia praw osobistych twórcy: różnice między prawem autorskim jako prawem majątkowym

Prawo autorskie w Japonii dzieli prawa twórców na dwie główne kategorie. Pierwsza to ‘prawo autorskie (prawo majątkowe)’, które chroni ekonomiczną wartość dzieła, a druga to ‘prawa osobiste twórcy’, które chronią interesy duchowe twórcy, czyli osobistą więź między twórcą a jego dziełem. Artykuł 17 ustęp 1 japońskiej ustawy o prawie autorskim stanowi, że twórca posiada oba te prawa.

Najważniejszą cechą praw osobistych twórcy jest ich wyłączność. Artykuł 59 japońskiej ustawy o prawie autorskim jasno stanowi, że ‘prawa osobiste twórcy są wyłączne dla twórcy i nie mogą być przeniesione’. Oznacza to, że prawa osobiste twórcy są nierozerwalnie związane z osobowością twórcy i nawet jeśli prawa autorskie (prawo majątkowe) zostaną przeniesione na inną osobę na mocy umowy, prawa osobiste twórcy pozostają na stałe u pierwotnego twórcy. Ta prawna właściwość ma niezwykle ważne znaczenie w praktyce umów dotyczących licencjonowania i przenoszenia praw. Samo zawarcie umowy o ‘przeniesieniu praw autorskich’ nie wystarczy, aby zarządzać ryzykiem związanym z prawami osobistymi twórcy. Aby przedsiębiorstwa mogły swobodnie i elastycznie korzystać z dzieł, niezbędne jest odpowiednie uwzględnienie praw osobistych twórcy, oddzielnie od nabycia praw autorskich (praw majątkowych).

Poniższa tabela przedstawia podstawowe różnice między tymi dwoma rodzajami praw.

Prawo do publikacji: zarządzanie nieopublikowanymi utworami na mocy japońskiego prawa autorskiego

Prawo do publikacji jest uregulowane w artykule 18. japońskiej ustawy o prawie autorskim i stanowi, że “twórca ma wyłączne prawo do udostępniania lub prezentowania swojego dzieła, które nie zostało jeszcze opublikowane, publiczności”. Jest to wyłączne prawo twórcy do decydowania, kiedy i w jaki sposób jego dzieło zostanie ujawnione światu. W działalności przedsiębiorstw istnieje wiele nieopublikowanych dzieł, takich jak wewnętrzne projekty planów, nieopublikowane raporty z badań i rozwoju, oprogramowanie przed premierą czy projekty reklam przed ostatecznym zatwierdzeniem. Publikacja tych dzieł bez zgody twórcy, którym może być pracownik lub zewnętrzny wykonawca, może stanowić naruszenie prawa do publikacji.

Jednakże, japońska ustawa o prawie autorskim przewiduje określone sytuacje, w których zgoda twórcy może być “domniemana” na mocy prawa. Zgodnie z artykułem 18. ustęp 2 punkt 1 japońskiej ustawy o prawie autorskim, jeśli prawa autorskie (prawa majątkowe) do nieopublikowanego dzieła zostaną przeniesione, domniemywa się, że twórca wyraził zgodę na udostępnienie lub prezentację tego dzieła publiczności przez nabywcę praw. Przepis ten ma na celu ułatwienie korzystania z nieopublikowanych dzieł przez przedsiębiorstwa, które nabyły prawa do nich na drodze umowy, ale warto pamiętać, że to “domniemanie” może zostać obalone. “Domniemanie” ma słabszą moc prawną niż “uznanie”, i jeśli twórca udowodni, że “przeniósł prawa autorskie, ale nie wyraził zgody na publikację”, domniemanie może zostać obalone. Dlatego, jeśli przedsiębiorstwo nabywa nieopublikowane dzieło i planuje jego przyszłą publikację, nie powinno polegać wyłącznie na tym domniemaniu, lecz powinno uzyskać od twórcy jasną i nieodwołalną zgodę na czas i sposób publikacji w umowie, aby zapobiec ewentualnym sporom.

Prawo do wskazania autorstwa: Prawo decydujące o kredycie twórcy w Japonii

Prawo do wskazania autorstwa jest uregulowane w artykule 19. japońskiej ustawy o prawie autorskim. Prawo to gwarantuje twórcom możliwość wyboru, czy przy publikacji ich dzieła chcą ujawnić swoje prawdziwe imię i nazwisko, użyć pseudonimu lub innej zmiennej nazwy, bądź też nie podawać żadnego imienia (pozostać anonimowym). Osoby korzystające z dzieła zobowiązane są zasadniczo przestrzegać metody wskazania autorstwa, którą już zastosował twórca.

Jednakże istnieją wyjątki od tego prawa. Paragraf 3 artykułu 19. japońskiej ustawy o prawie autorskim stanowi, że “jeśli w świetle celu i sposobu wykorzystania dzieła nie ma obawy, że zostaną naruszone interesy twórcy jako autora, można pominąć wskazanie autorstwa, o ile nie jest to sprzeczne z uczciwymi praktykami”. Przykładem sytuacji, która zwykle podlega pod ten wyjątek, jest odtwarzanie muzyki jako tła w restauracjach czy sklepach, gdzie nie jest wymagane ogłaszanie nazwiska kompozytora przy każdym utworze.

Ostatnie lata przyniosły nowe wyzwania dla prawa do wskazania autorstwa, co ilustruje symboliczny przypadek z japońskiego Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 2020 roku (tzw. “sprawa retweetów”). W tym przypadku pewien fotograf opublikował na Twitterze zdjęcie z widocznym swoim nazwiskiem, które zostało następnie zretweetowane przez osobę trzecią. Z powodu specyfiki systemu Twittera, obraz został automatycznie przycięty, co spowodowało, że nazwisko fotografa zniknęło z wyświetlania na osi czasu. Sąd Najwyższy orzekł, że nawet jeśli osoba retweetująca nie miała zamiaru usunąć nazwiska, to fakt, że zdjęcie zostało zaprezentowane publicznie bez wskazania autora, narusza prawo fotografa do wskazania autorstwa. Wyrok ten dostarcza ważnych wskazówek dla firm zajmujących się prowadzeniem stron internetowych, rozwojem aplikacji czy marketingiem w mediach społecznościowych. Oznacza to, że już na etapie projektowania systemów automatycznie przetwarzających i wyświetlających treści, nie można zaniedbać technicznych środków ostrożności, aby nie doszło do niezamierzonego usunięcia kredytu twórcy. Świadomość, że naruszenie prawa do wskazania autorstwa może wynikać nie tylko z bezpośrednich działań ludzkich, ale również z automatycznych operacji systemu, jest niezbędna.

Prawo do zachowania tożsamości dzieła: ochrona integralności dzieł autorskich w Japonii

Prawo do zachowania tożsamości dzieła jest jednym z najbardziej potężnych praw w ramach praw osobistych twórcy i często stanowi przyczynę sporów w praktyce biznesowej. Artykuł 20 ustęp 1 japońskiej ustawy o prawie autorskim stanowi, że “twórca ma prawo do zachowania tożsamości swojego dzieła oraz jego tytułu i nie może być zmuszony do akceptacji zmian, usunięć lub innych modyfikacji dokonanych bez jego zgody”. Oznacza to, że twórca ma prawo zapobiegać nieautoryzowanym zmianom treści lub tytułu swojego dzieła, które są sprzeczne z jego wolą. Na przykład, zmiana fabuły powieści, dostosowanie kolorystyki ilustracji czy usunięcie części projektu logo mogą stanowić naruszenie prawa do zachowania tożsamości dzieła.

Oczywiście, nie każda modyfikacja jest zabroniona. Artykuł 20 ustęp 2 japońskiej ustawy o prawie autorskim wymienia kilka wyjątków od prawa do zachowania tożsamości dzieła, które nie podlegają ochronie. Wśród nich, najbardziej istotny dla praktyki korporacyjnej jest punkt 4, który dotyczy “zmian uznanych za nieuniknione ze względu na charakter dzieła oraz cel i sposób jego wykorzystania”. Jednakże, ocena, co jest “nieuniknione”, jest niezwykle niejasna i wprowadza trudności w przewidywaniu prawnych konsekwencji. Nawet takie działania, które w biznesie uważane są za standardowe, jak zmiana rozmiaru obrazu do publikacji na stronie internetowej czy skrócenie tekstu do stworzenia streszczenia raportu, mogą prowadzić do ryzyka sporu, jeśli twórca uzna, że “zostały naruszone intencje twórcze”.

Kluczowe jest tutaj to, że wymóg “sprzeciwu” jest oceniany nie tylko na podstawie subiektywnych uczuć twórcy, ale także według obiektywnych kryteriów. Jednakże, niejasna granica między obiektywną oceną a “nieuniknionymi zmianami” sprawia, że to prawo może stać się potężnym narzędziem negocjacyjnym dla twórców. Strona korporacyjna może być zmuszona do przyjęcia niekorzystnego kompromisu z twórcą, aby uniknąć ryzyka procesu sądowego związanego z drobnymi modyfikacjami. Aby wyeliminować taką niepewność, skuteczną metodą zarządzania ryzykiem jest zawarcie w umowie dotyczącej wykorzystania dzieła autorskiego klauzuli, która precyzyjnie wymienia zakres przewidywanych zmian (na przykład zmiana rozmiaru, przycinanie, korekta kolorów) i zawiera postanowienie o wcześniejszej, kompleksowej zgody twórcy na takie modyfikacje.

Przykłady orzeczeń sądowych dotyczących prawa do zachowania tożsamości w Japonii

Aby zrozumieć interpretację i zakres stosowania prawa do zachowania tożsamości, przedstawimy dwa ważne przykłady orzeczeń sądowych.

Pierwszy dotyczy wyroku Sądu Najwyższego Japonii z dnia 13 lutego 2001 roku (Heisei 13) (znany jako “sprawa Tokimeki Memorial”). W tej sprawie pozwany, sprzedawca kart pamięci umożliwiających nielegalne modyfikacje parametrów popularnej gry symulacyjnej “Tokimeki Memorial”, został pozwany. Pozwany (sprzedawca) twierdził, że nie zmodyfikował bezpośrednio samego programu gry. Jednakże, Sąd Najwyższy uznał, że użycie sprzedawanych przez pozwanego kart pamięci prowadzi do zmiany parametrów głównego bohatera gry na wartości, które normalnie nie mogłyby wystąpić, co z kolei zmienia rozwój fabuły gry i przedstawienie postaci w sposób odbiegający od intencji autora. Sąd stwierdził, że sprzedaż urządzeń ułatwiających takie zmiany jest samą w sobie nielegalną działalnością, która sprzyja naruszeniu prawa autorskiego do zachowania tożsamości. Ten wyrok stał się ważnym precedensem, wskazującym, że nie tylko bezpośrednia modyfikacja dzieła, ale również dostarczanie narzędzi lub usług umożliwiających modyfikację przez osoby trzecie, może stanowić naruszenie prawa do zachowania tożsamości (naruszenie pośrednie), co ma szczególne znaczenie dla branży oprogramowania i treści cyfrowych.

Drugim przykładem jest wyrok Sądu Okręgowego w Tokio z dnia 26 marca 1999 roku (Heisei 11) (znany jako “sprawa zdjęć delfinów”). W tej sprawie fotograf, który wykonał zdjęcia wielorybów i delfinów, pozwał wydawnictwo, które bez jego uprzedniej zgody opublikowało zdjęcia w magazynie, przycięte (usunięte części z góry, dołu, lewej i prawej strony) i z nałożonym tekstem na zdjęcia. Wydawnictwo argumentowało, że zmiany te były konieczne ze względu na układ graficzny magazynu i nie naruszały istoty dzieła. Jednakże, sąd uznał, że przycięcie zdjęć zmienia ich pierwotną kompozycję, co nie jest zgodne z intencjami twórcy. Sąd stwierdził również, że nałożenie tekstu na zdjęcia jest równoznaczne z usunięciem części obrazu, co narusza prawo fotografa do zachowania tożsamości. Ten wyrok jasno wskazuje, że nawet jeśli istnieje konieczność projektowa lub techniczna, jeśli wpływa to na kreatywne wyrażenie autora, może to stanowić naruszenie prawa do zachowania tożsamości, co ma znaczenie w takich dziedzinach jak reklama, wydawnictwo czy projektowanie stron internetowych.

Twórczość służbowa: prawna struktura umożliwiająca uznawanie korporacji za autora

Jak dotąd widzieliśmy, że prawa osobiste twórcy są niezbywalne i mogą stanowić trudne do zarządzania ryzyko dla przedsiębiorstw. Najbardziej kompleksowym i skutecznym środkiem prawnym, który rozwiązuje ten fundamentalny problem, jest system “twórczości służbowej” określony w artykule 15 japońskiej ustawy o prawie autorskim (Copyright Act of Japan).

Główną cechą systemu twórczości służbowej jest to, że jeśli spełnione są określone wymagania, to nie indywidualny pracownik, który faktycznie stworzył dzieło, ale korporacja lub inna organizacja, która jest jego pracodawcą, nabywa status “autora” od samego początku tworzenia dzieła. W rezultacie, korporacja nabywa nie tylko prawa majątkowe (prawa autorskie), ale także pierwotnie prawa osobiste twórcy. Skutkuje to tym, że prawa osobiste twórcy nie powstają u indywidualnego twórcy, co pozwala całkowicie wyeliminować ryzyko związane z ich niezbywalnością w przyszłości. Ten system jest ważnym wyjątkiem od zasady “twórca jest autorem” obowiązującej w japońskim prawie autorskim (creator’s rights principle), która została ustanowiona w celu wspierania płynnej działalności biznesowej korporacji. Jednakże, jako że jest to wyjątek od reguły, sądy mają tendencję do rygorystycznego interpretowania wymagań dla jego ustanowienia. Aby korporacje mogły skorzystać z korzyści tego systemu, muszą one upewnić się, że spełniają wszystkie określone wymagania i odpowiednio dokumentować te dowody.

Wymogi dotyczące utworów stworzonych w ramach obowiązków służbowych i praktyczne uwagi w Japonii

Aby utwór stworzony w ramach obowiązków służbowych mógł zostać uznany za taki w świetle japońskiego prawa autorskiego, musi spełniać wszystkie poniższe wymogi określone w artykule 15.

1. Utwór musi zostać stworzony na podstawie inicjatywy korporacji lub innego pracodawcy (zwanych dalej “pracodawcą”).
2. Utwór musi zostać stworzony przez osobę zatrudnioną w ramach działalności pracodawcy.
3. Osoba ta musi stworzyć utwór w ramach swoich obowiązków służbowych.
4. Pracodawca musi opublikować utwór pod własnym imieniem (jednakże, w przypadku utworów programistycznych, ten wymóg nie jest konieczny).
5. W momencie tworzenia utworu nie może istnieć żadne specjalne postanowienie w umowie, regulaminie pracy czy innych dokumentach.

Wśród tych wymogów, w praktyce najwięcej problemów interpretacyjnych sprawia zakres osób “zatrudnionych w ramach działalności pracodawcy”. Jest oczywiste, że pracownicy na etacie spełniają ten wymóg, jednak w przypadku twórców zatrudnionych na podstawie umów o dzieło lub freelancerów, ocena ta staje się bardziej skomplikowana.

W tej kwestii, Sąd Najwyższy Japonii w wyroku z dnia 11 kwietnia 2003 roku (znany jako “sprawa RGB”) przedstawił ważne kryteria oceny. Sąd Najwyższy stwierdził, że decyzja o tym, czy dana osoba jest “zatrudniona w ramach działalności pracodawcy”, nie powinna opierać się na formalnych kryteriach, takich jak nazwa umowy (na przykład “umowa o dzieło”), lecz należy uwzględnić rzeczywiste relacje nadzoru i kierownictwa między pracodawcą a twórcą oraz czy wynagrodzenie może być uznane za zapłatę za świadczenie pracy, biorąc pod uwagę konkretne okoliczności, takie jak sposób wykonywania pracy, obecność nadzoru, kwotę i sposób płatności.

Wnioskiem z tego orzeczenia jest fakt, że przedsiębiorstwa nie mogą łatwo zakładać, że utwory stworzone przez zewnętrznych specjalistów będą uznane za utwory służbowe. Freelancerzy, tacy jak projektanci czy programiści, zazwyczaj nie podlegają bezpośredniemu nadzorowi korporacji i działają jako niezależni przedsiębiorcy, co oznacza, że rzadko są uznawani za “zatrudnionych w ramach działalności pracodawcy”. Dlatego przedsiębiorstwa muszą przyjąć dwutorową strategię zarządzania własnością intelektualną. W przypadku utworów tworzonych przez pracowników, należy przygotować umowy o pracę i regulaminy, aby zapewnić spełnienie wymogów dotyczących utworów służbowych i zabezpieczyć prawa. Natomiast w przypadku utworów tworzonych przez zewnętrznych wykonawców, zamiast polegać na uznaniu ich za utwory służbowe, należy w umowach jasno określić przeniesienie praw autorskich (praw majątkowych) oraz zawrzeć klauzulę o niekorzystaniu z praw osobistych autora (klauzula o niekorzystaniu).

Podsumowanie

Prawa osobiste twórcy w japońskim prawie autorskim są niezbywalne i stanowią silną ochronę interesów osobistych twórcy. Jeśli przedsiębiorstwo zlekceważy istnienie tych praw, może stanąć w obliczu poważnych ryzyk biznesowych, takich jak opóźnienia w planach biznesowych czy nieoczekiwane procesy sądowe. Prawo do publikacji, prawo do bycia wymienionym jako autor oraz w szczególności prawo do ochrony integralności dzieła mają bezpośredni wpływ na działania PR, rozwój i marketing przedsiębiorstwa. Najbardziej pewnym sposobem efektywnego zarządzania tymi ryzykami jest podjęcie działań zarówno w ramach wewnętrznych procedur firmy, jak i w zewnętrznych umowach. Niezbędne jest ustanowienie wewnętrznych regulacji i procedur operacyjnych, które dokładnie zrozumieją wymagania systemu pracy twórczej i zapewnią jego pewne stosowanie w odniesieniu do dzieł stworzonych przez pracowników. Z kolei przy współpracy z zewnętrznymi twórcami, takimi jak freelancerzy czy podmioty zlecające prace, niezwykle ważne jest zawarcie jasnych i konkretnych umów, które nie zakładają powstania dzieła pracowniczego, ale zawierają postanowienia o przeniesieniu praw autorskich i klauzuli o niewykorzystywaniu praw osobistych twórcy.

Kancelaria Prawna Monolith posiada bogate doświadczenie w reprezentowaniu wielu krajowych i międzynarodowych klientów w skomplikowanych sprawach związanych z japońskim prawem autorskim, szczególnie w zakresie praw osobistych twórcy. W naszej kancelarii pracują eksperci o międzynarodowym tle, w tym prawnicy posiadający kwalifikacje zagraniczne i mówiący w języku angielskim, co umożliwia nam dostarczanie precyzyjnych porad prawnych z globalnej perspektywy na temat japońskiego systemu prawnego. Oferujemy pełne wsparcie prawne dotyczące treści omówionych w tym artykule, od tworzenia i przeglądu umów o pracę i umów o świadczenie usług, przez opracowywanie wewnętrznych polityk zarządzania własnością intelektualną, aż po wsparcie w przypadku ewentualnych sporów.