Japon Telif Hakkı Hukukunda Hakların Sınırlandırılması: Adil Kullanıma İlişkin İstisna Hükümleri

Japon Telif Hukuku, ilk maddesinde yasanın amacını belirlemektedir. Bu amaç iki yön taşımaktadır. Birincisi, eserler, canlı performanslar, kayıtlar gibi konularda yazarların ve performans sanatçılarının haklarını korumaktır. İkincisi ise, bu kültürel ürünlerin adil kullanımına dikkat etmektir. Bu iki amacın uyumu aracılığıyla, kültürün gelişimine katkıda bulunmak, Japon Telif Hukukunun temel felsefesidir. Bu dengeyi sağlamak için, yasa yazarlara çoğaltma hakkı ve sahneleme hakkı gibi münhasır haklar tanırken, öte yandan belirli durumlar altında hak sahibinin izni olmaksızın eserlerin kullanılmasına izin veren ‘telif hakkının sınırlamaları’ ile ilgili hükümler koymuştur. Bu sınırlama hükümleri, Japon Telif Hukuku’nun 30. maddesinden 50. maddesine kadar detaylı bir şekilde belirlenmiştir. Bu hükümler, toplumun genel yararı için eserlerin sorunsuz kullanımını sağlama konusunda önemli bir rol oynamaktadır. Ancak, bu istisnalar koşulsuz olarak tanınan şeyler değildir ve her biri için katı gereklilikler belirlenmiştir. Bu makalede, özellikle şirket faaliyetleri ve organizasyon yönetimi bağlamında önem taşıyan, eğitim amaçlı kullanım, ticari olmayan sahneleme ve alıntı yapma gibi temel hak sınırlamaları hakkında, Japon mevzuatı ve yargı kararlarına dayanarak, bu hükümlerin somut içeriği ve uygulamada dikkat edilmesi gereken noktaları açıklıyoruz. 

Eğitim Alanında Eser Kullanımı

Japon telif hakkı yasası, eğitimin önemini göz önünde bulundurarak, eğitim kurumlarında eserlerin kullanımı için birden fazla istisnai düzenleme getirmiştir. Bunlar, eğitim alanında gerekli olan bilgi ve öğretim materyallerinin sorunsuz bir şekilde kullanılmasını amaçlamaktadır; ancak uygulama kapsamı ve koşulları kesin olarak belirlenmiştir.

Japonya’da Eğitim Materyallerine Yapılan Yayınlar

Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 33. maddesi, yayımlanmış eserlerin, eğitim materyalleri olarak kullanılmasını, okul eğitimi amacıyla gerekli olduğu ölçüde kabul etmektedir. Bu düzenleme, ilköğretimden yükseköğretime kadar eğitimin temelini oluşturan ders kitaplarında, kaliteli ve çeşitli eserlerin kullanılabilmesi için getirilmiştir. Ancak bu, eserlerin ücretsiz kullanımına izin verildiği anlamına gelmez. Ders kitaplarında eser yayımlayan kişiler, eserin kullanımı hakkında eser sahibine bildirimde bulunmak ve Kültür Ajansı Başkanı tarafından her yıl belirlenen miktarlarda telif hakkı sahiplerine tazminat ödemek zorundadırlar. Ayrıca, Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 33. maddesinin 3. fıkrası, görsel engelli çocuklar ve öğrenciler için, metinleri büyütülmüş ders kitaplarının (eğitim amaçlı büyütülmüş kitaplar) kopyalanmasına izin vermektedir. Bu durumda da, materyallerin ticari amaçla dağıtımı sırasında tazminat ödemesi gerekmektedir.

Japonya’daki Okullar ve Diğer Eğitim Kurumlarında Çoğaltma ve Benzeri İşlemler

Japon eğitim faaliyetlerinin geniş bir yelpazesini kapsayan hüküm, Japonya’nın Telif Hakları Kanunu’nun 35. maddesidir. Bu düzenleme, eğitim görevlilerinin ve eğitim alan kişilerin, ders sürecinde kullanmak üzere, yayımlanmış eserleri belirli sınırlar dahilinde çoğaltmalarına veya halka açık iletim yapmalarına (örneğin, online dersler gibi) izin vermektedir.

Bu hükmün uygulanabilmesi için birkaç önemli şartın yerine getirilmesi gerekmektedir. İlk olarak, kullanımın gerçekleştiği kurumun ‘kar amacı gütmeyen okul veya diğer eğitim kurumları’ olması gerekmektedir. Buna anaokulları, ilkokul, ortaokul ve liseler, üniversiteler dahildir; ancak şirketler tarafından işletilen eğitim tesisleri veya kar amacı güden özel dershaneler bu kapsamın dışındadır. İkinci olarak, kullanımın ‘ders sürecinde gerekli olduğu kabul edilen sınırlar’ içinde olması ve ‘telif hakkı sahibinin çıkarlarını haksız yere zarara uğratmaması’ gerekmektedir. Örneğin, öğrencilerin satın alması beklenen soru kitapçıklarının veya çalışma kitaplarının tamamını çoğaltıp dağıtmak, telif hakkı sahibinin piyasadaki çıkarlarını haksız yere zarara uğratacağı için, bu hükmün kapsamı dışında değerlendirilir.

Ayrıca, tazminat ödemesi de önemli bir konudur. Yüz yüze dersler için materyallerin çoğaltılması sırasında tazminat ödemesine gerek yoktur; ancak uzaktan eğitim için internet üzerinden halka açık iletim yapılıyorsa, eğitim kurumunun kurucusunun belirlenmiş yönetim kuruluşu (SARTRAS)’a tazminat ödemesi yapması gerekmektedir.

Madde 35’in uygulama kapsamını anlamada, şirketlerin özellikle dikkat etmesi gereken bir nokta vardır. Bu, şirket içinde gerçekleştirilen çalışan eğitimlerinin, bu hükmün kapsamı dışında olduğu gerçeğidir. Şirketler kar amacı güden organizasyonlar olup, faaliyetlerinin bir parçası olarak gerçekleştirilen eğitimler, Japonya’nın Telif Hakları Kanunu’nun 35. maddesinde belirtilen ‘kar amacı gütmeyen eğitim kurumları’ şartını karşılamaz. Dolayısıyla, eğitim materyali olarak piyasada bulunan kitapların bölümlerini kopyalayıp dağıtmak veya uzmanların makalelerini izinsiz olarak intranete yüklemek, telif hakkı ihlali olma ihtimali oldukça yüksektir.

Eğitim Amaçlı Kullanımın Karşılaştırılması

Japonya’nın Telif Hakları Kanunu’nun 33. ve 35. maddeleri her ikisi de eğitim amaçlı eser kullanımını kabul eder, ancak amaçları ve gereklilikleri farklıdır. 33. madde, eserlerin kamu tarafından kabul edilen “ders kitapları”na dahil edilmesi için düzenlemeler içerir ve genellikle ders kitabı yayıncıları tarafından kullanılır. Bu durumda, Kültür Ajansı Başkanı tarafından belirlenen tazminat ödemesi gereklidir. Öte yandan, 35. madde, öğretmenlerin ve öğrencilerin günlük “ders” aktiviteleri sırasında eserleri kullanmaları için düzenlemeler içerir. Burada, yüz yüze derslerdeki çoğaltma ücretsizken, çevrimiçi derslerdeki halka açık iletim için tazminat ödemesi gerekebilir gibi, kullanım şekline göre farklılık gösterir. Her iki madde arasındaki farkları net bir şekilde anlamak, eğitim alanında eserlerin yasal kullanımı için elzemdir.

Aşağıdaki tablo, eğitim amaçlı telif hakkı istisnalarının karşılaştırmasını özetlemektedir.

Japonya’da Kar Amacı Gütmeyen Performans ve Benzeri Faaliyetler

Japon telif hakkı yasasının 38. maddesinin 1. fıkrası, belirli koşullar altında, yayımlanmış eserlerin telif hakkı sahibinin izni olmaksızın kamuoyuna performans, müzik icrası, gösterim veya anlatım şeklinde sunulmasına izin vermektedir. Bu hüküm, toplumun kültürel etkinliklerini ve kar amacı gütmeyen kuruluşların düzenlediği etkinlikleri teşvik ederek kamu yararına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır.

Bu istisna hükmünün uygulanabilmesi için aşağıdaki üç şartın tümünün karşılanması gerekmektedir:

1. Kar amacı gütmeyen bir faaliyet olması (kar amacı gütmeyen)
2. Dinleyici veya izleyiciden ücret alınmaması (ücretsiz)
3. Performans sergileyen veya canlı performans sanatçılarına ödeme yapılmaması (ücretsiz)

Bu şartlar katı bir şekilde yorumlanmaktadır. Eğer bu şartlardan biri bile karşılanmazsa, bu hükme dayanarak muafiyet alınamaz. Örneğin, giriş ücretsiz olsa bile, performans sergileyenlere teşekkür ücreti ödeniyorsa, üçüncü şart karşılanmadığı için telif hakkı sahibinin izni gereklidir. Ayrıca, bu hüküm yalnızca performans veya gösterim gibi eylemleri kapsamakta olup, eserin kopyalanıp dağıtılması veya internet üzerinden yayınlanması gibi eylemler bu kapsamın dışındadır.

Şirket faaliyetleri bağlamında, ‘kar amacı gütmeyen’ şartının yorumu özellikle önemlidir. İlk bakışta kar amacı gütmeyen bir faaliyet gibi görünse de, dolaylı olarak şirketin çıkarına hizmet ediyorsa, ‘kar amaçlı’ olarak değerlendirilebilir. Bu konuda Japon mahkemeleri, mağazalarda arka plan müziği (BGM) çalınması gibi eylemler hakkında önemli kararlar vermiştir. Mağaza tarafı, müzik için müşteriden doğrudan bir ücret talep edilmediği için faaliyetin kar amacı gütmeyen olduğunu iddia edebilir. Ancak, mahkemeler, müziğin mağaza atmosferini iyileştirmek ve müşterilerin satın alma isteğini artırmak amacıyla kullanılmasının, dolaylı olarak satışları artırmaya katkıda bulunduğunu ve bu nedenle kar amaçlı kullanıma dahil olduğuna hükmetmiştir.

Bu yargı kararının mantığı, diğer şirket faaliyetlerine de uygulanabilir. Örneğin, şirket içinde çalışanlara yönelik olarak ücretsiz film gösterimi düzenlemek gibi bir durumu ele alalım. Doğrudan bir kar elde edilmiyor olsa da, çalışanların moralini yükseltmek ve üretkenliği artırmak gibi bir amaç varsa, bu dolaylı bir kar amacı olarak görülebilir ve 38. madde uygulaması reddedilebilir. Benzer şekilde, şirket lobisinde ziyaretçilere yönelik film DVD’si oynatılması da, şirket imajını iyileştirme gibi ticari bir amaç taşıdığı için izin gerektirir. Böylece, ‘kar amacı gütmeyen’ faaliyetlerin kapsamı sınırlıdır ve şirketler bu istisna hükmüne dayanarak hareket ederken dikkatli bir değerlendirme yapmaları gerekmektedir.

Alıntı

Japonya’nın Telif Hakları Kanunu’nun 32. maddesi, yayımlanmış eserlerin, adil kullanım ilkelerine uygun olarak ve haber, eleştiri, araştırma veya diğer alıntı amaçları için makul sınırlar içinde kullanıldığı sürece alıntı yapılmasına izin verdiğini belirtir. Bu, mevcut eserlere atıfta bulunarak kendi düşüncelerinizi ve görüşlerinizi geliştirmenizi sağlayan, ifade özgürlüğünü destekleyen önemli bir hükümdür.

Yasal bir alıntı olarak kabul edilmesi için, Japon yargı örnekleri bazı kriterler belirlemiştir. Özellikle, Yargıtay’ın 1980 yılının 28 Mart’ında (1980) verdiği kararda (genellikle ‘Parodi Montaj Davası’ olarak bilinir) belirtilen kriterler önemlidir. Bu kararda, alıntı yapılan bölüm ile kendi eserinizin açıkça ayrılabilir olması (açık ayrım) ve kendi eserinizin ‘ana’ konumunda, alıntı yapılan bölümün ise ‘yan’ konumunda olması (ana-yan ilişkisi) gerektiği belirtilmiştir.

Bu ‘alıntı’ kavramı, sadece akademik makalelerde veya eleştirel yazılarda kullanımı sınırlı değildir. Daha pratik ticari faaliyetlerde de uygulanabilir olduğu, sonraki yargı örneklerinde gösterilmiştir. Bunun tipik bir örneği, 2010 yılının 13 Ekim’inde (2010) İntelektüel Mülkiyet Yüksek Mahkemesi tarafından verilen karardır (genellikle ‘Sanat Değerlendirme Raporu Davası’ olarak bilinir). Bu davada, bir sanat eserinin değerlendirme işiyle uğraşan bir kişi, değerlendirilen tablonun küçültülmüş renkli bir kopyasını değerlendirme raporuna eklemiş ve bu eylemin telif hakkı ihlali olduğu iddia edilmiştir.

İlk derece mahkemesi telif hakkı ihlali olduğuna hükmetmiş, ancak İntelektüel Mülkiyet Yüksek Mahkemesi bu kararı bozmuş ve rapora eklenen küçültülmüş kopyanın Japonya Telif Hakları Kanunu’nun 32. maddesine uygun yasal bir ‘alıntı’ olduğuna karar vermiştir. Mahkeme, kopyanın eklenme amacının sanat eserini takdir etmek değil, değerlendirilen nesneyi açıkça tanımlamak ve sahte değerlendirme raporlarını önlemek olduğunu vurgulamıştır. Bu, ‘araştırma’ veya ‘eleştiri’ gibi amaçlar için makul sınırlar içinde kabul edilebilir bir kullanım olarak görülmüştür. Ayrıca, değerlendirme raporunun ‘ana’ konumunda olduğu ve eklenen tablo kopyasının sadece değerlendirme nesnesini belirlemek için ‘yan’ bir rol oynadığına karar verilmiştir. Bununla birlikte, bu tür bir kullanımın sanat eseri değerlendirme endüstrisinin adil uygulamalarına uygun olduğu ve değerlendirme raporlarının dolaşımının telif hakkı sahibinin ekonomik çıkarlarına zarar vermediği sonucuna varılmıştır. Bu karar, ‘alıntı’nın, eserlerin parçalı olarak kullanılmasını gerektiren işlevsel ve zorunlu ticari faaliyetlere de uygulanabileceğini göstermekte ve şirketlerin analiz, doğrulama, raporlama gibi işlerini yaparken başvurabilecekleri önemli bir örnek teşkil etmektedir.

Japon Hukuku Altında Hak Kısıtlama Hükümlerinin Kullanımında Dikkat Edilmesi Gereken Ortak Noktalar

Telif hakkı kısıtlama hükümlerini kullanırken, bireysel maddelerin gerekliliklerini karşılamakla birlikte, birkaç ortak yükümlülük ve kısıtlamaya dikkat etmek gerekmektedir.

Kaynak Gösterme Yükümlülüğü

Bir eseri alıntı yapmak (Madde 32) veya eğitim amaçlı kullanmak (Madde 33, Madde 35) gibi, hak kısıtlama hükümlerine dayanarak bir eseri kullanırken, genellikle o eserin kaynağını gösterme yükümlülüğünüz vardır. Bu, Japon telif hakkı kanununun 48. maddesinde belirtilmiştir. Kaynak gösterme, kullanılan eserin kullanım şekline bağlı olarak, makul olarak kabul edilebilecek bir yöntem ve ölçüde yapılmalıdır. Genellikle, yazarın adı veya eserin başlığı gibi bilgiler içerir. Bu yükümlülüğü ihmal edip telif hakkı kanununun 48. maddesini ihlal ederseniz, telif hakkı kanununun 122. maddesine göre cezai yaptırımlarla karşılaşabilirsiniz, bu nedenle dikkatli olmak önemlidir.

Yazarın Kişilik Hakları ile İlişkisi

En önemli dikkat edilmesi gereken noktalardan biri, yazarın kişilik hakları ile olan ilişkisidir. Japon telif hakkı kanununun 50. maddesi, telif hakkının kısıtlamalarına ilişkin hükümlerin “yazarın kişilik haklarını etkileyecek şekilde yorumlanamayacağını” açıkça belirtir. Yazarın kişilik hakları, yazarın kişisel çıkarlarını koruyan haklardır ve mülkiyet hakkı olan telif hakkından ayrı olarak ele alınır. Bunlar arasında, yayımlanmamış bir eserin yayımlanıp yayımlanmayacağına karar verme hakkı (yayımlama hakkı), eserde isminin gösterilip gösterilmeyeceğine karar verme hakkı (isim gösterme hakkı) ve eserin içeriğinin veya başlığının izinsiz değiştirilmesine karşı koruma hakkı (bütünlük koruma hakkı) bulunur.

Bu hüküm, telif hakkı kısıtlama hükümleriyle eserin “çoğaltılması” veya “sergilenmesi” izin verilse bile, eserin keyfi olarak “değiştirilmesinin” izin verilmediği anlamına gelir. Telif hakkının kısıtlamaları, esas olarak telif hakkı olarak bilinen mülkiyet hakkının kullanımını sınırlar, ancak yazarın manevi bağları ve itibarını koruyan kişilik hakları, prensip olarak kısıtlamalara tabi değildir. Bu nokta, daha önce bahsedilen “Parodi-Montaj Davası” kararında da vurgulanmıştır ve davacının fotoğrafına başka bir resmin monte edilerek değiştirilmesi, bütünlük koruma hakkının ihlali olarak değerlendirilmiştir. Şirketler, hak kısıtlama hükümlerini kullandıkları durumlarda, örneğin, başka bir şirketin raporunu eleştirel amaçla alıntıladıklarında, raporun metnini bağlamını bozacak şekilde kesip yapıştırmak veya kasıtlı olarak bir kısmını çıkarıp orijinal anlamını değiştirmek, bütünlük koruma hakkının ihlali riskini taşır. Yasal kullanım ile hak ihlali arasındaki sınır, her zaman bilinçli olunmalıdır.

Özet

Bu makalede incelediğimiz gibi, Japon telif hakkı yasası, yazarların haklarını güçlü bir şekilde korurken aynı zamanda eğitim, kar amacı gütmeyen faaliyetler ve meşru alıntı yapma gibi belirli amaçlar için eserlerin kullanımına izin veren istisnai hükümler de içermektedir. Ancak, bu ‘telif hakkının sınırlamaları’ sadece sınırlı istisnalar olup, uygulanmaları için katı şartlar öngörülmüştür. Özellikle şirket faaliyetlerinde, eğitim amaçlı istisna hükümlerinin şirket içi eğitimlere uygulanamayacağı, kar amacı gütmeyen şartların dolaylı ticari amaçları da kapsayacak şekilde geniş yorumlanabileceği ve her durumda, özellikle eserin bütünlüğünü koruma hakkı olan yazarın kişilik haklarının saygı gösterilmesi gerektiği gibi birçok dikkat edilmesi gereken nokta bulunmaktadır. Bu hükümleri kolayca geniş yorumlamadan, her bir kullanım amacının ve durumunun hukuki gereklilikleri tam olarak karşılayıp karşılamadığını dikkatlice değerlendirmek, uyum sağlamak ve gereksiz hukuki uyuşmazlıklardan kaçınmak için elzemdir.

Monolith Hukuk Bürosu, Japon telif hakkı yasası ile ilgili karmaşık sorunlar hakkında, hem yerel hem de uluslararası birçok müşteriye hukuki danışmanlık sağlamış olan geniş bir deneyime sahiptir. Büromuzda, yabancı avukatlık niteliklerine sahip İngilizce konuşan uzmanlar bulunmakta ve uluslararası iş yapmakta olan şirketlerin Japon fikri mülkiyet yasasına uygun hareket etmelerini sağlamak için kesin destek sunabilmektedirler. Bu makalede ele alınan konular hakkında danışmanlık veya spesifik vakalarla ilgili hukuki risk değerlendirmesi gibi uzman desteğe ihtiyaç duyduğunuz durumlarda, lütfen büromuza ulaşın.