Japonya Telif Hakkı Yasasında Hakların Sınırlanması: Özel Kullanım ve Kütüphanelerdeki Çoğaltma Açıklaması

Japonya’daki Telif Hakları Kanunu, eserleri yaratan kişilerin haklarını korurken aynı zamanda kültürel ürünlerin adil kullanımını sağlayarak kültürün gelişimine katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Bu kanunun birinci maddesi göstermektedir ki, telif hakkı sadece yaratıcıların maddi çıkarlarını korumak için değil, toplumun kültürel gelişimini teşvik etmek için tasarlanmış bir sistemdir. Bu amacı gerçekleştirmek için, telif hakkı sahiplerinin hakları mutlak değildir ve belirli durumlar altında sınırlamalara tabidir. Bu ‘hakların sınırlanması hükümleri’, telif hakkı sahiplerinin izni olmaksızın eserlerin kullanılmasına izin veren istisnai durumları belirleyen ve kanunun amacını gerçekleştirmek için önemli bir düzenleyici işlev gören hükümlerdir. Bu hükümler, telif hakkı sahiplerinin çıkarlarının haksız yere zarar görmemesini ve eserlerin normal kullanımının engellenmemesini sağlamak üzere, gereksinimleri sıkı bir şekilde belirlemektedir. Hakların sınırlanması hükümleri, kanunun niyetini gerçekleştirmek için kasıtlı olarak tasarlanmış bir sistem olup, sadece bir kaçış yolu değildir. Bu makalede, birçok hakların sınırlanması hükümleri arasından, özellikle şirket faaliyetlerinde yanlış anlaşılmaya yol açabilecek ‘özel kullanım amacıyla çoğaltma’ ve araştırma faaliyetlerinde önemli bir rol oynayan ‘kütüphanelerde çoğaltma’ hakkında, Japon Telif Hakları Kanunu’nun spesifik maddeleri ve yargı kararlarına dayanarak ayrıntılı bir açıklama yapılacaktır. Özellikle, ‘özel kullanım’ ifadesinin genel olarak taşıdığı imajın, hukuki ve özellikle şirket faaliyetleri bağlamında uygulanabilir olmadığı noktası, uyum açısından son derece önemli bir bilgidir.

Japon Telif Hukuku Altında Telif Hakları Sınırlamalarının Temel Kavramları

Japonya’daki telif hukuku altında hakların sınırlanması, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki ‘Fair Use’ (Adil Kullanım) gibi kapsayıcı ve esnek bir standarttan farklı olarak, belirli kullanım amaçları veya durumlar için ayrı maddelerle belirlenmiş, sınırlı istisna hükümlerinin bir topluluğudur. Bu nedenle, bir eseri kullanırken, genellikle telif hakkı sahibinin izni gereklidir ve izne gerek duyulmaması, kullanımın bu hak sınırlama hükümlerinden herhangi birinin gerekliliklerini tam olarak karşıladığı durumlarla sınırlıdır. Bu hükümleri yorumlarken temel ilke, ‘telif hakkı sahibinin çıkarlarını haksız yere zarara uğratmamak’ yönündedir. Mahkemeler bu istisnaların uygulanabilirliğini değerlendirirken de bu ilke önemli bir rehber olmaktadır. Bu nedenle, bir kullanımın yasal metnin sözcüklerini biçimsel olarak karşıladığı görünse bile, eğer bu kullanım eserin piyasa değerini düşürüyor ve telif hakkı sahibinin ekonomik çıkarlarına gerçek anlamda zarar veriyorsa, hak sınırlamasının uygulanması kabul edilmeyebilir.

Japonya’da Özel Kullanım Amaçlı Çoğaltma (Japon Telif Hakkı Kanunu Madde 30)

Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 30. maddesinin birinci fıkrası, bireylerin veya aile içinde ya da buna benzer sınırlı bir çevrede kullanım amacıyla, kullanıcıların eserleri çoğaltmalarına izin vermektedir. Bu, “özel kullanım için çoğaltma” olarak bilinen temel hak kısıtlamalarından biridir. Bu hükmün uygulanabilmesi için üç ana koşulun sağlanması gerekmektedir. İlk olarak, kullanımın kapsamının “bireysel veya aile içi ya da buna benzer sınırlı bir çevrede” olması gerekmektedir. Bu, aile üyeleri veya yakın arkadaşlar gibi çok kapalı ve küçük bir grup anlamına gelir ve genellikle şirket çalışanları bu kapsama dahil değildir. İkinci olarak, çoğaltma işlemini “kullanıcı”nın kendisinin yapması gerekmektedir. Bu, eseri kullanan kişinin kendisinin çoğaltma işlemini yapması gerektiğini belirtir ve genellikle dışarıdan bir servis sağlayıcıya çoğaltma işi yaptırmak bu koşulu sağlamaz. Üçüncü olarak, amaç özel kullanım olmalıdır.

Şirket faaliyetleri açısından en önemli nokta, şirket içinde iş amaçlı yapılan çoğaltmaların bu “özel kullanım” kapsamına girmediğidir. Bu yorum, yargı kararlarıyla sabitlenmiştir. Özellikle önemli olan, Tokyo Bölge Mahkemesi’nin 1977 yılı 22 Temmuz tarihli kararıdır (Sahne Düzeni Tasarım Çizimlerinin Çoğaltılması Davası). Bu davada mahkeme, “şirketler veya diğer organizasyonlar içinde, içsel olarak iş amaçlı kullanım için eserlerin çoğaltılmasının, kişisel kullanım amacına sahip olmadığını ve aile içi kullanıma benzer sınırlı bir çevrede yapılan kullanım olarak kabul edilemeyeceğini” belirtmiş ve şirket içinde yapılan çoğaltmaların özel kullanım kapsamına girmediğini açıkça ifade etmiştir. Bir hukuki kişilik olarak şirketlerin faaliyetleri, özünde “kişisel” olamaz. Şirketler, ekonomik amaçlar için organize edilmiş kuruluşlar olup, üyeleri olan çalışanlar değişken ve çok sayıda olabileceğinden, “aile içine benzer sınırlı bir çevre” koşulunu da sağlayamazlar. Dolayısıyla, toplantı materyalleri olarak gazete makalelerinin kopyalanması, araştırma ve geliştirme için teknik literatürün çoğaltılması gibi şirket içi kullanım amaçları olsa bile, bu tür eylemler genellikle telif hakkı sahibinin izni olmaksızın yapılamaz ve telif hakkı ihlali riski taşır. Bu, uluslararası iş yapısına sahip şirketler için sıkça göz ardı edilen ciddi bir uyum konusudur.

Özel Kullanım İstisnaları: Çoğaltmanın İzin Verilmediği Durumlar

Japonya’nın Telif Hakları Kanunu’nun (Japon Telif Hakları Kanunu) 30. maddesi, özel kullanım amacıyla çoğaltmayı kabul ederken, belirli koşullar altında bu uygulamanın açıkça dışlanmasını öngörmektedir. Bu istisna hükümleri, teknolojinin ilerlemesiyle mümkün olan kitlesel ve yüksek kaliteli çoğaltmanın, telif hakkı sahiplerinin çıkarlarını aşırı derecede zarara uğratmasını önlemek için oluşturulmuştur.

Otomatik Çoğaltma Cihazlarıyla Çoğaltma

Japon Telif Hakları Kanunu’nun 30. maddesinin 1. fıkrasının 1. bendi, “kamu kullanımına sunulmak üzere kurulan otomatik çoğaltma cihazları” kullanılarak yapılan çoğaltmaların, özel kullanım amacıyla olsa bile, hak kısıtlamalarının dışında tutulduğunu belirtir. Bu düzenleme, herkesin kolayca yüksek kaliteli çoğaltma yapabilmesini sağlayan cihazların yaygınlaşmasıyla telif hakkı ihlallerinin yayılmasını önlemeyi amaçlamaktadır. Ancak, bu düzenlemenin önemli bir istisnası bulunmaktadır. Japon Telif Hakları Kanunu’nun geçici 5. maddesinin 2. fıkrası, “belirli bir süre için”, yalnızca belge veya resim çoğaltmalarında kullanılan otomatik çoğaltma cihazlarını, yani genellikle konvini (marketler) gibi yerlerde bulunan fotokopi makinelerini, bu düzenlemenin dışında tutmaktadır. Sonuç olarak, şu anki durumda, bireylerin özel kullanım amacıyla konvini fotokopi makinelerini kullanarak kitapların bir kısmını çoğaltmaları, Japon Telif Hakları Kanunu kapsamında kabul edilmektedir. Bu ayrım, tam dijital kopyaların piyasaya verdiği zarar ile belge kopyalarının topluma sağladığı faydalar arasında yapılan politik bir değerlendirme sonucudur. Ancak, bu önlemin “belirli bir süre için” olarak belirtilmiş olması dikkate alınmalıdır ve gelecekteki yasal düzenlemelerle değişiklik gösterebileceği ihtimali taşımaktadır.

Teknik Koruma Önlemlerinin Aşılmasıyla Yapılan Çoğaltma

Japon Telif Hakları Kanunu’nun 30. maddesinin 1. fıkrasının 2. bendi, özel kullanım istisnasının uygulanmadığı başka bir önemli durumu belirlemektedir. Bu, teknik koruma önlemlerinin aşılması yoluyla yapılan çoğaltmadır. Teknik koruma önlemleri, Japon Telif Hakları Kanunu’nun 2. maddesinin 1. fıkrasının 20. bendinde tanımlanmış olup, kopya koruması veya erişim kontrolü gibi, telif hakkı ihlallerini önlemek veya caydırmak için kullanılan teknik düzenlemeleri ifade eder. DVD veya Blu-ray diskler üzerinde uygulanan kopya korumasını kaldıran yazılımların kullanılması veya belirli cihazlarla şifrelemeyi geçersiz kılarak çoğaltma yapılması, amaç kişisel izleme olsa bile, özel kullanım kapsamında değerlendirilmez ve telif hakkı ihlali olarak kabul edilir. Bu düzenlemede önemli olan, çoğaltmanın amacı veya son kullanım biçimi değil, çoğaltmaya giden “yöntem” kendisinin yasallığı belirleyen kriter olmasıdır. Teknik koruma önlemlerinin aşılması eylemi, telif hakkı sahibinin belirlediği kullanım kurallarını kasıtlı olarak ihlal ettiği için, özel kullanım savunması kabul edilmez. Ayrıca, Japon Telif Hakları Kanunu’nun 120. maddesinin 2. fıkrası, teknik koruma önlemlerinin aşılmasını mümkün kılan cihaz veya programları kamuoyuna sunma eylemlerine karşı cezai yaptırımlar uygulanmasını öngörmekte olup, sadece kullanıcılar değil, aşılma eylemini teşvik eden faaliyetlere de sert önlemler getirilmektedir. Bu, dijital içeriklerin haklarının etkin bir şekilde korunmasını sağlamayı amaçlayan Japon Telif Hakları Kanunu’nun güçlü tutumunu yansıtmaktadır.

Japonya’daki Kütüphanelerdeki Çoğaltma (Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 31. Maddesi)

Kişisel kullanım amaçlı çoğaltmadan ayrı olarak, Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 31. maddesi, belirli kamu kurumlarında gerçekleştirilen çoğaltma işlemleri için özel hak sınırlamaları getirmektedir. Bu düzenleme, kütüphanelerin toplum içindeki bilgi altyapısı olarak rolünü göz önünde bulundurarak, vatandaşların araştırma faaliyetlerini desteklemeyi amaçlamaktadır.

Bu düzenlemenin kapsadığı kurumlar arasında Ulusal Diyet Kütüphanesi, Telif Hakkı Kanunu Uygulama Yönetmeliği ile belirlenen kamu kütüphaneleri ve üniversite kütüphaneleri bulunmaktadır. Şirketlerin doküman odaları veya okulların kütüphaneleri genellikle bu “kütüphane vb.” kapsamına dahil edilmez. Önemli olan, bu maddeye dayanarak çoğaltma hakkının sahibinin yalnızca kütüphaneler olduğu ve kullanıcıların bireysel olarak değil, olduğudur. 1995 yılında (1995) Tokyo Bölge Mahkemesi’nin 28 Nisan tarihli kararında (Tama Şehir Kütüphanesi Çoğaltma Reddi Olayı), kullanıcıların kütüphanelere karşı Telif Hakkı Kanunu’nun 31. maddesini temel alarak çoğaltma yapmalarını zorlayamayacakları ve çoğaltma işleminin yapılıp yapılmayacağına dair karar ve sorumluluğun kütüphane tarafında olduğu belirtilmiştir. Kütüphaneler, sadece fotokopi makinesi ödünç vermekle kalmaz, aynı zamanda yasal gerekliliklere uyma sorumluluğunu taşıyan bir “kapı bekçisi” rolünü üstlenirler.

Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 31. maddesinin birinci fıkrası, kütüphanelerin telif hakkı sahibinin izni olmaksızın çoğaltma yapabilecekleri durumları, esas olarak aşağıdaki üç tipe sınırlamaktadır. Birincisi, kullanıcının araştırma amaçları için gerektiğinde (1. bent). Bu durumda, çoğaltılabilen yalnızca yayımlanmış “eserin bir kısmı” ile sınırlıdır. Bu “bir kısım”, genellikle eserin tamamının yarısını aşmayan bir kapsam olarak yorumlanır. Ancak, dergiler veya akademik dergiler gibi periyodik yayınlarda yer alan bireysel makaleler veya yazılar, yayımlanmasından sonra belirli bir süre geçmişse, tamamının çoğaltılmasına izin verilir.

İkincisi, kütüphane materyallerinin korunması için gerekli olduğunda (2. bent). Örneğin, eski ve yıpranmış materyalleri korumak için mikrofilme aktarma veya artık oynatıcı cihazların bulunması zor olan eski kayıt ortamlarından (plaklar vb.) yeni ortamlara veri aktarma durumları bu kapsama girer.

Üçüncüsü, diğer kütüphanelerin talebi üzerine, tükenmiş veya başka nedenlerle genel olarak temin edilmesi zor olan materyallerin çoğaltılmış kopyalarını sağlama durumunda (3. bent). Bu, kütüphaneler arası karşılıklı iş birliği ağları aracılığıyla, nadir materyallere erişimi garanti altına almak için getirilmiş bir düzenlemedir.

Bu düzenlemeler, şirketlerin araştırma ve geliştirme bölümleri gibi kurumların literatür araştırması yaparken yasal olarak materyal temin etmelerine olanak tanır, ancak bu işlemler yalnızca kütüphane gibi kamu kurumlarının sıkı yönetimi ve prosedürleri altında gerçekleştirilir ve şirketlerin kendi içlerinde serbestçe yapabilecekleri çoğaltma işlemlerinden tamamen farklı bir sistemdir.

Özel Kullanım ve Japonya’daki Kütüphanelerde Yapılan Kopyalama Karşılaştırması

Daha önce açıkladığımız gibi, Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 30. maddesi tarafından belirlenen ‘özel kullanım amaçlı kopyalama’ ile 31. maddesi tarafından belirlenen ‘kütüphanelerde yapılan kopyalama’, her ikisi de telif hakkı sahibinin izni olmaksızın kopyalama yapılmasına izin veren hak sınırlama hükümleridir. Ancak, bu iki hüküm hukuki temel, özne, amaç ve izin verilen kapsam açısından temelden farklılık gösterir. Özel kullanım, bireylerin kapalı bir çevrede gerçekleştirdiği küçük çaplı kullanımları öngörürken, kütüphanelerde yapılan kopyalama, kamu yararına hizmet eden resmi kurumların toplumsal amaçlar için yürüttüğü, sıkı bir şekilde yönetilen bir hizmettir. Kurumsal faaliyetlerde, ilk durumun uygulaması esas olarak yoktur, ikinci durum ise araştırma ve inceleme aracı olarak kullanılabilir, ancak belirli prosedür ve kısıtlamalara uyulması gerekmektedir. Bu farklılıkları açıkça anlamak, telif hakkı uyumunu sağlamak için elzemdir.

Aşağıdaki tablo, her iki durumun ana farklılıklarını özetlemektedir.

Özet

Bu makalede, Japon Telif Hakkı Kanunu’ndaki hak sınırlama hükümlerinden “Özel Kullanım Amaçlı Çoğaltma” (Madde 30) ve “Kütüphane ve Benzeri Yerlerdeki Çoğaltma” (Madde 31) hakkında açıklamalar yaptık. En önemli nokta, yıllar süren yargı kararlarıyla belirlendiği üzere, “özel kullanım” istisnasının şirket içinde iş amaçlı çoğaltmalar için geçerli olmadığıdır. Bu noktayı yanlış anlamak, istemeden telif hakkı ihlali yapma riski taşır. Ayrıca, teknik koruma önlemlerini aşarak yapılan çoğaltma işlemlerinin, amacına bakılmaksızın yasa dışı olduğu ve kütüphane çoğaltmalarının yalnızca kamusal amaçlar için sıkı şartlar altında kabul edilen bir sistem olduğu da, uyum açısından anlaşılması gereken konulardır. Telif hakkı kanunu, teknolojinin ilerlemesi ve toplumsal değişimlere uyum sağlamak için sık sık değişikliğe uğrayan ve yorumu karmaşık bir alandır. Uygun bir yaklaşım benimsemek için uzman bilgi şarttır. Monolit Hukuk Bürosu, yerli ve yabancı birçok müşteriye telif hakkı hukuku konusunda geniş bir danışmanlık hizmeti sunmuş ve bu alanda önemli bir deneyime sahiptir. Büromuzda, yabancı avukatlık niteliklerine sahip İngilizce konuşan avukatlar da dahil olmak üzere, bu makalede ele alınan gibi karmaşık Japon telif hakkı sistemine uluslararası bir perspektiften kapsamlı destek sağlama kapasitesine sahibiz.