Japon Telif Hakkı Hukukunda Hakların Sınırlandırılması: Kamu Yararı ve Haber Amaçlı Kullanımın Perspektifleri

Japonya’daki Telif Hakları Kanunu, eserleri yaratan yazarların haklarını korumayı ve kültürün gelişimine katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Bu kanunun en önemli özelliklerinden biri, ‘formalite gerektirmeyen’ bir yaklaşım benimsemesidir. Bu, bir eser yaratıldığı anda, herhangi bir kayıt veya prosedür gerektirmeden otomatik olarak telif hakkının doğduğu ilkesini ifade eder. Bu güçlü koruma sayesinde, yazarlar kendi yaratıcı faaliyetlerinden elde edilen kazancı güvence altına alabilirler. Ancak, toplumun genel çıkarları ve kültürün adil kullanımı açısından, telif hakları mutlak değildir. Japonya Telif Hakları Kanunu, belirli durumlar altında telif hakkı sahibinin izni olmadan eserlerin kullanılmasına izin veren ‘hak sınırlama hükümleri’ni ayrıntılı bir şekilde belirlemiştir. Bu hükümler, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki ‘Fair Use’ gibi kapsayıcı bir kavramdan farklı olarak, kullanımın izin verildiği durumları ve amaçları bireysel maddelerde somut olarak tanımlar. Şirketlerin halkla ilişkiler faaliyetleri, medya işletmeciliği ve hukuki uyum konularında, bu hükümlerin doğru anlaşılması, telif hakkı ihlali risklerinden kaçınmak ve meşru iş faaliyetlerini yürütmek için hayati önem taşır. Bu makalede, özellikle iş dünyası uygulamalarıyla yüksek derecede ilişkili olan, güncel meselelere dair yorumların yeniden yayımlanması, politik konuşmaların kullanımı, güncel olayların raporlanması ve yargı süreçlerindeki çoğaltma gibi hak sınırlama hükümleri, belirli maddeler ve yargı kararları ışığında uzman bir bakış açısıyla ele alınacaktır.

Japonya’da Güncel Sorunlara İlişkin Makalelerin Yeniden Yayımlanması

Japonya’daki toplumsal tartışmaları teşvik etmek amacıyla, Japon telif hakkı yasası belirli koşullar altında makalelerin yeniden yayımlanmasına izin vermektedir. Japon telif hakkı yasasının 39. maddesinin 1. fıkrası, gazetelerde veya dergilerde yayımlanan siyasi, ekonomik veya sosyal güncel sorunlara ilişkin makalelerin, diğer gazete veya dergilere yeniden yayımlanmasına veya yayınlanmasına olanak tanımaktadır.

Bu hükümün uygulanabilmesi için birkaç katı gereklilik yerine getirilmelidir. İlk olarak, söz konusu eserlerin ‘gazete veya dergide yayımlanmış’ olması gerekmektedir. İkinci olarak, içeriğin ‘siyasi, ekonomik veya sosyal güncel sorunlara ilişkin makale’ olması zorunludur. Burada ‘makale’ tanımının önemi büyük. Bu, sadece gerçeklerin raporlanması veya güncel sorunların açıklamalarını kapsayan yazıları değil, gazetenin başyazıları veya derginin önsözleri gibi, yayın organının kendi görüşlerini ve önerilerini sunan yazıları ifade eder.

Ayrıca, bu hükümde açıkça belirtilen bazı istisnalar bulunmaktadır. Akademik nitelik taşıyan makaleler, yazarın uzmanlık bilgisi ve ekonomik çıkarlarını korumak amacıyla bu istisna hükümlerinin dışında tutulmuştur. Pratikte en önemli olanı, orijinal makalede ‘yeniden yayımlama yasaktır’ gibi bir kullanımı yasaklayan ifadenin bulunmasıdır. Bu tür bir ifade varsa, diğer tüm gereklilikler yerine getirilmiş olsa bile, izinsiz yeniden yayımlama yapılamaz. Hukuki yorumlara göre, bu yasaklama ifadesi, derginin sonunda genel bir şekilde belirtilmiş olması yeterli değildir; her bir makaleyle özdeşleştirilmiş olması gerekmektedir.

Bu madde yapısı, yazarın aktif olarak hak iddia etmediği sürece, toplumsal tartışmaların konusu olması gereken belirli görüşlerin dolaşımını önceliklendiren yasal bir amaç yansıtmaktadır. Yani, varsayılan durum olarak kamuoyu tartışmalarına malzeme olmasına izin verirken, yazarlara kullanımını reddetme hakkını basit bir işlem (yasaklama ifadesi) ile saklı tutmaktadır. Ayrıca, Japon telif hakkı yasasının 39. maddesinin 2. fıkrası, yasal olarak yayınlanmış makalelerin, alıcı cihazlar kullanılarak kamuya iletilmesine (örneğin, bir mağazada radyo yayını yapılmasına) da izin vermektedir. Bununla birlikte, bu kullanımların izin verildiği durumlarda bile, kaynağın açıkça belirtilmesi zorunludur.

Japonya’da Siyasi Konuşmaların Kullanımı

Demokratik toplumun temelini oluşturan bilginin serbest dolaşımını sağlamak amacıyla, Japonya’nın Telif Hakları Kanunu’nun 40. maddesi siyasi konuşmaların kullanımı için özel hükümler belirlemiştir. Bu madde, konuşmaların türüne göre kullanımın mümkün olduğu alanları iki aşamada ayırmakta ve bunun arkasında kamu yararının derecesine ilişkin açık bir değerlendirme bulunmaktadır.

İlk olarak, en geniş kapsamlı kullanım, halka açık olarak gerçekleştirilen siyasi konuşmalar, beyanlar ve yargı süreçlerindeki halka açık beyanlara izin verilmektedir. Japonya Telif Hakları Kanunu’nun 40. maddesinin birinci fıkrasına göre, bu tür konuşmalar ve beyanlar, prensip olarak ‘hangi yöntemle olursa olsun’ serbestçe kullanılabilir. Bu, mecliste yapılan yanıtların veya mahkemede yapılan savunmaların, toplumun üyelerinin serbestçe erişip incelemesi gereken kamu malı olduğu düşüncesine dayanmaktadır. Ancak, bu geniş kullanımın önemli bir sınırlaması vardır. O da, ‘aynı yazarın eserlerini düzenleyerek kullanımın’ bu istisnanın dışında kalmasıdır. Bu sınırlama, belirli bir politikacı veya avukatın konuşmalarını toplayarak, izinsiz olarak ‘konuşma koleksiyonu’ gibi yeni bir eser oluşturup ticari olarak kullanılmasını önlemek içindir.

İkinci olarak, daha sınırlı bir kullanım, devlet kurumları veya yerel yönetimlerde gerçekleştirilen halka açık konuşma ve beyanlara (birinci kategoriye dahil olmayanlar) izin verilmektedir. Japonya Telif Hakları Kanunu’nun 40. maddesinin ikinci fıkrası, bu tür konuşma ve beyanların ‘haber amaçlı olarak makul görüldüğü durumlarda’ sınırlı olarak, gazete veya dergilere yerleştirilmesine veya yayın gibi yöntemlerle kullanılmasına izin vermektedir. Bu hüküm, örneğin bakanlıkların basın toplantılarında yetkililerin açıklamalarını kapsamaktadır. Buradaki kullanım, siyasi konuşmalardan farklı olarak, belirli bir amaç olan haber yapma ile sınırlıdır.

Bu şekilde, Japonya Telif Hakları Kanunu’nun 40. maddesi, konuşmanın kaynağına göre kullanımın serbestliğinde açık bir ayrım yapmaktadır. Ulusal politikanın temelini oluşturan politikacıların konuşmaları ve adaletin gerçekleştirilmesi için mahkemelerde yapılan beyanlar, en yüksek derecede kamu yararına sahip olup, kullanım yöntemlerinde bir sınırlama bulunmamaktadır. Öte yandan, idari kurumlarda yapılan genel konuşmalar, haber yapma süzgeci aracılığıyla vatandaşlara iletilmesi gereken bilgiler olarak konumlandırılmıştır. Bu, hukukun toplumdaki kamusal ifadelerin rolündeki farklılıkları hassas bir şekilde ayırt ettiğini göstermektedir.

Japonya’da Güncel Olayların Raporlanması İçin Kullanım

Güncel olayları doğru bir şekilde rapor etmek için, ilgili eserlerin kullanımı bazen kaçınılmaz olabilir. Örneğin, bir sanat eserinin hırsızlık olayını, o eserin görüntüsünü hiç kullanmadan rapor etmek zor olacaktır. Bu tür durumlar için Japon telif hakkı yasasının 41. maddesi, “Güncel olayları rapor etme durumunda, olayın oluşumunu oluşturan veya olayın sürecinde görülen ya da duyulan eserler, raporlama amacı üzerine haklı bir kapsam içinde” kullanılabilir olduğunu belirtir.

Bu maddenin yorumu, özellikle dijital çağda “raporlama” kapsamı hakkında, son yıllarda mahkeme kararları önemli bir rehberlik sağlamıştır. İki karşıt örneği incelemek, uygulama kapsamını daha net hale getirecektir.

İlk örnek, kullanımın yasal “raporlama” olarak kabul edildiği bir durumdur (Tokyo Bölge Mahkemesi, 2023 (Reiwa 5) Mart 30 tarihli karar). Bu olayda, bir fotoğrafçı, kendi fotoğrafının bir web sitesinde izinsiz olarak yayınlandığını iddia etmiştir. Ancak, web sitesi, o fotoğrafın kendisinin bir başka telif hakkı ihlali davasının konusu olduğunu rapor ediyordu. Mahkeme, bu dava kararını toplumsal olarak anlamlı bir “güncel olay” olarak tanımıştır. Ve sorunlu fotoğraf, tam olarak o olayın bir parçası olduğu için, o fotoğrafın yayınlanması olayı doğru bir şekilde aktarmak için gerekliydi ve “raporlama amacı üzerine haklı bir kapsam içinde” kullanım olarak değerlendirilmiştir. Bu karar, kullanıcının geleneksel bir haber ajansı olmamasına rağmen, yayın içeriğinin objektif olarak toplumsal bir olayı aktardığı “raporlama” işlevini yerine getiriyorsa, 41. maddenin uygulanabileceğini göstermektedir.

İkinci örnek, kullanımın “raporlama” olarak kabul edilmediği bir durumdur (Tokyo Bölge Mahkemesi, 2023 (Reiwa 5) Şubat 28 tarihli karar). Bu olayda, bir kişinin özel Instagram hesabına yüklenen bir videonun ekran görüntüsü, izinsiz olarak Google Haritalar üzerinde bir diş kliniğinin bilgisi olarak yayınlanmıştır. Gönderen, diş hekiminin hastaları tedavi ederken dışarı çıktığı bir tıbbi sorunu “rapor etme” amacıyla yaptığını iddia etmiştir. Ancak mahkeme bu iddiayı reddetmiştir. Bunun nedeni olarak, yayınlanan görüntünün ne zaman ve hangi bağlamda bir olay olduğu belirsiz ve haber değeri düşük olduğu, ve Google Haritalar gibi bir platforma yapılan gönderinin, topluma bilgi aktaran “raporlama” eylemine uymadığı belirtilmiştir.

Bu mahkeme kararlarından, Japon telif hakkı yasasının 41. maddesinin uygulanmasının, kullanıcının kimliğinden (haber ajansı mı yoksa birey mi) ziyade, o eylemin işlevi (toplumsal bir olayı objektif olarak rapor edip etmediği) ve kullanım şekli (platformun doğası gibi) üzerinde daha fazla vurgu yapıldığı anlaşılmaktadır. Ayrıca, bu hükme dayanarak oluşturulan kopyaların, raporlama amacı dışında kullanılması (örneğin, haberde kullanılan bir fotoğrafın ürünleştirilip satılması gibi) Japon telif hakkı yasasının 49. maddesinin 1. fıkrasının 1. bendi ile yasaklanmıştır.

Japonya’da Yargı İşlemlerinde Çoğaltma

Japon telif hukuku, yargı, yasama ve idare gibi devletin temel işlevlerinin engellenmemesi için özel hak sınırlama hükümleri getirmiştir. Bu hükümler, kamu yararı amacıyla gerekli kullanımı kabul ederken, telif hakkı sahiplerinin çıkarları ile dengelenmesi için önemli bir mekanizmadır.

Öncelikle, yargı işlemlerinde eser kullanımı için Japon telif hukukunun 41. maddesinin 2 fıkrası, patent gibi inceleme işlemleri için ise aynı kanunun 42. maddesinin 2 fıkrası, işlemler için gerekli görülen ölçüde eserlerin çoğaltılmasına izin vermektedir. Bu, dava sürecinde kanıt olarak eser sunulması veya patent incelemesi sırasında önceki teknik literatürün çoğaltılması gibi durumları kapsamaktadır. Son yıllarda yapılan yasal düzenlemelerle, yargı ve idari işlemlerin dijitalleşmesine uyum sağlamak amacıyla, sadece “çoğaltma” işlemine ek olarak, elektronik dosya alışverişi gibi “kamu yayını” da mümkün hale gelmiştir.

Ardından, yasama ve idari amaçlar için kullanım hakkında, Japon telif hukukunun 42. maddesi, “yasama veya idari amaçlar için iç materyal olarak gerekli görülen durumlarda” eserlerin gerekli görülen ölçüde çoğaltılmasına izin vermektedir. Bu hükmün önemli bir noktası, kullanımın “iç materyal olarak” sınırlı olmasıdır. Dolayısıyla, bu hükme dayanarak oluşturulan çoğaltılmış materyallerin genel olarak yayımlanması veya dağıtılması, amaç dışı kullanım olarak kabul edilir ve izin verilmez.

Bu kamu yararı amaçlı kullanım hükümlerine, ortak olarak önemli bir şart eklenmiştir. Bu, “belirli bir eserin türü ve kullanımı, çoğaltılan kopyaların sayısı ve şekli göz önünde bulundurulduğunda, telif hakkı sahibinin çıkarlarını haksız yere zarara uğratıyorsa, bu durum geçerli değildir” şeklindedir. Bu, hak sınırlama hükümlerinin uygulanmasında bir tür güvenlik valfi işlevi görür. Örneğin, bir idari kurumun iç değerlendirme için piyasada satılan pahalı bir araştırma raporunun bir kısmını çoğaltmak yerine, kurum genelinde kullanım için tamamını çoğaltması, raporun piyasadaki satış fırsatlarını elinden alacak şekilde “telif hakkı sahibinin çıkarlarını haksız yere zarara uğratma” olarak değerlendirilebilir. Bu madde, kamu yararı amaçlı kullanım olsa bile, bu kullanımın telif hakkı sahibinin piyasasıyla doğrudan rekabet ederek ekonomik çıkarlarını ciddi şekilde zarara uğratması durumunda, hakların sınırlanmasına izin verilmediğini açıkça belirtir. Böylece, devlet işlevlerinin sorunsuz yürütülmesi ile telif hakkı sahiplerinin meşru ekonomik çıkarları arasında bir denge sağlanmış olur. 

Çeşitli Kısıtlamalar Altında Eserlerin Çeviri ve Uyarlaması

Bugüne kadar açıkladığımız hak kısıtlama hükümleri çerçevesinde eserlerin kullanılması sırasında, bu eserlerin çevrilmesi veya özetlenmesi gibi ikincil kullanımların ne ölçüde mümkün olduğunu merak ediyor olabilirsiniz. İkincil kullanımları düzenleyen hüküm, Japon Telif Hakkı Kanunu’nun (Japon Telif Hakkı Kanunu) 47. maddesinin 6. fıkrasıdır. Bu madde, yeni bir hak kısıtlaması yaratmamakta, diğer hak kısıtlama hükümlerinin uygulanabilir olduğu durumlarda, bunlara bağlı olarak hangi tür ikincil kullanımların mümkün olduğunu açıklığa kavuşturmak için rol oynamaktadır. 

Japon Telif Hakkı Kanunu, ikincil kullanım türlerini ‘çeviri’ ve ‘uyarlama’ (düzenleme, değişiklik ve uyarlamayı içerir) olarak ayırır ve orijinal hak kısıtlama hükümlerinin amacına göre, izin verilen kullanımın kapsamını kesin bir şekilde ayırt etmektedir.

Örneğin, kişisel kullanım (Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 30. maddesi) veya okul eğitiminde kullanım (aynı kanunun 35. maddesi) gibi, kullanımın sınırlı bir kapsamda kalması durumunda, eserlerin sadece çevrilmesine değil, düzenlenmesine, değişiklik yapılmasına veya uyarlanmasına da izin verilmektedir.

Diğer yandan, bu makalede açıkladığımız kamu yararına olan kullanımlar, yani güncel konularla ilgili yorumların yeniden yayımlanması (aynı kanunun 39. maddesi), haber amaçlı konuşmaların kullanımı (aynı kanunun 40. maddesinin 2. fıkrası), güncel olayların raporlanması (aynı kanunun 41. maddesi) ve yargısal ve idari işlemlerde çoğaltma (aynı kanunun 41. maddesinin 2. fıkrası ve 42. maddesi) durumlarında, izin verilen ikincil kullanım sadece ‘çeviri’ ile sınırlıdır. Bu durumlarda, eserin içeriğinin doğru bir şekilde aktarılması son derece önemli olduğundan, yazarın düşüncelerini veya duygularını ifade eden değişiklikler içeren ‘uyarlama’ genellikle kabul edilmemektedir. Orijinal eserin ifade bütünlüğünün korunması ve doğruluğunun garanti altına alınması, bu hak kısıtlama hükümlerinin amacına uygun olarak kabul edilmektedir. Ancak, alıntı yapma sınırları içinde, amaca sadık bir özetlemenin kabul edilebileceğini belirten kararlar da bulunmaktadır; ancak bu, dikkatli bir değerlendirme gerektiren bir alandır.

Bu ilişkiyi açıklığa kavuşturmak için aşağıdaki tabloyu hazırladık.

Bu şekilde, Japon Telif Hakkı Kanunu, eserin ifade bütünlüğünü (integrity) koruyan önemli bir değer olarak kabul etmekte ve eserin değiştirilmesi hakkı olan uyarlamaya müdahale, çeviri hakkına yapılan müdahaleden daha dikkatli bir şekilde ele alınmaktadır. Bu sistematik kural, adil kullanım ile yazarın kişilik haklarının korunması arasındaki hassas dengeyi yansıtmaktadır.

Özet

Bu makalede incelediğimiz gibi, Japonya’nın telif hakkı yasası, kapsamlı bir adil kullanım hükmü yerine, kamu yararı ve basın özgürlüğü gibi belirli amaçlar için telif hakkı sahiplerinin haklarını sınırlayan bir dizi somut madde içermektedir. Güncel olaylarla ilgili yorumların yeniden yayımlanması (Madde 39) kamu tartışmalarını teşvik ederken, politik konuşmaların kullanımı (Madde 40) demokratik sürecin şeffaflığını sağlamaktadır. Ayrıca, güncel olayların raporlanmasıyla ilgili düzenlemeler (Madde 41), kullanıcının kimliğinden ziyade eylemin ‘raporlama’ işlevselliğini sorgulayan modern bir yorumlamaya tabi tutulmuş ve yargı süreçlerindeki kullanım (Madde 41-2, Madde 42) için ‘telif hakkı sahibinin çıkarlarını haksız yere zarara uğratmamak’ gibi önemli bir denge mekanizması yerleştirilmiştir. Dahası, bu kullanımlarla ilgili ikincil kullanımlar (Madde 43), çeviriye izin verilmesi gibi, orijinal düzenlemenin amacına uygun hassas kurallar belirlenmiştir. Dijital teknolojinin gelişmesiyle bu düzenlemelerin yorumları sürekli değişmekte ve en güncel yargı kararlarındaki eğilimleri dikkatle takip etmek esastır. Bu karmaşık düzenlemeleri doğru bir şekilde anlamak ve iş dünyasında uygun bir şekilde uygulamak için yüksek düzeyde uzmanlık bilgisi gerekmektedir.

Monolith Hukuk Bürosu, Japonya’nın telif hakkı yasasıyla ilgili konularda, yerli ve yabancı çeşitli müşterilere hizmet sunmuş ve zengin bir deneyime sahiptir. Büromuzda, uluslararası iş dünyasını yürüten şirketlerin Japon karmaşık yasal sistemini anlamalarına ve bu sistemlere uymalarına yardımcı olacak, yabancı avukatlık niteliklerine sahip İngilizce konuşan birçok avukat bulunmaktadır. Bu makalede ele alınan konular hakkında danışmanlık veya somut bir dava için hukuki tavsiye gerektiğinde, lütfen büromuza ulaşın.