Japonya'da Telif Haklarının Hak Sistemi: Yöneticilerin Bilmesi Gereken Telif Hakları ve İlgili Hakların Genel Görünümü

Japonya’daki iş ortamında, içerik ve teknoloji, şirketlerin rekabet gücünü belirleyen önemli unsurlardır. Bunların temelini, Japon Telif Hakkı Kanunu oluşturur. Japon Telif Hakkı Kanunu, eserleri yaratan yazarlara, bu eserlerin kullanımını münhasıran kontrol etme hakkı, yani telif hakkını tanır. Bu hakkı doğru bir şekilde anlamak ve uygun bir şekilde kullanmak, içerik yaratan şirketler, içerik kullanan şirketler ve yabancı ülkelerden Japonya pazarına giren şirketler için, hem hukuki risk yönetimi hem de iş stratejisi planlaması açısından son derece önemlidir.

Japon telif hakkı, tek bir hak olmayıp, eserin kullanım şekline göre ayrıntılı olarak bölünmüş, çeşitli münhasır hakların bir bütünü (destekleyici haklar) olarak yapılandırılmıştır. Telif hakkının konusu olan eserler, yaratıcı bir şekilde ifade edilen düşünce veya duygular olup, edebiyat, bilim, sanat veya müzik alanlarına dahil olanlar (Japon Telif Hakkı Kanunu Madde 2, Fıkra 1, Madde 1) olarak tanımlanmıştır. Şirketlerin iş faaliyetlerinde, yazılım, veritabanları, reklam metinleri, tasarımlar, eğitim materyalleri gibi çeşitli eserler telif hakkı ile korunabilir.

Japon Telif Hakkı Kanunu’nu öğrenirken, yöneticilerin ve hukuk departmanı çalışanlarının ilk olarak fark etmeleri gereken şey, telif hakkı ile eserin ‘sahiplik hakkı’ arasındaki temel farktır. Ardından, bu telif hakkının hangi destekleyici haklarla oluştuğunu anlamak gelir. Japon Telif Hakkı Kanunu, yazarın haklarını ekonomik haklar (mülkiyet hakları) ve kişilik hakları (yazar kişilik hakları) olarak iki ana kategoriye ayırır, ancak bu makalede özellikle şirketlerin ekonomik faaliyetleriyle doğrudan bağlantılı olan mülkiyet hakları olarak destekleyici hakların içeriği ve hukuki temelleri üzerinde durulacaktır.

Bu makalede, Japon Telif Hakkı Kanunu tarafından belirlenen destekleyici haklar; yani çoğaltma hakkı, sahneleme hakkı, gösterim hakkı, kamu iletim hakkı, anlatım hakkı, sergileme hakkı, dağıtım hakkı, devir hakkı, ödünç verme hakkı, çeviri ve uyarlama hakkı ve ikincil eserlerin kullanımı ile ilgili orijinal eser sahibinin hakları, somut yasal düzenlemelere dayanarak açıklanacaktır. Bu destekleyici hakları anlamak, kendi şirketinizin fikri mülkiyetini korumanın ve üçüncü şahısların eserlerini yasal olarak kullanmanın temelini oluşturur.

Telif Hakları ve Mülkiyet Haklarının Ayrımı

Telif hakları ile eserin kaydedildiği ortamın (örneğin, kitaplar, CD’ler, resimlerin orijinali gibi) mülkiyet hakları, hukuki olarak net bir şekilde ayrılmaktadır. Japonya’nın Medeni Kanunu’nda mülkiyet hakkı, “yasaların sınırları içinde, sahip olunan şeyin kullanımı, gelir elde etmesi ve tasarrufu hakkı” (Japon Medeni Kanunu’nun 206. maddesi) olarak tanımlanır. Öte yandan, telif hakkı, eserin kullanımını kontrol eden maddi olmayan bir haktır.

Örneğin, bir şirket yazılım satın aldığında, şirketin sahip olduğu şey, yazılımın kaydedildiği disk veya indirilen veri (ortam) üzerindeki mülkiyet hakkıdır. Ancak, bu, şirketin o yazılımı serbestçe çoğaltma veya halka yeniden dağıtma hakkı (telif hakkı) kazandığı anlamına gelmez. Telif hakkı, eser sahibinde (veya hakları devralan kişide) saklı kalır ve kullanıcılar, telif hakkı sahibinin izin verdiği ölçüde eseri kullanabilirler.

Bu ayrım, özellikle eserlerin devri veya sergilenmesi gibi durumlarda önemli bir anlam taşır. Fiziksel bir eserin ortamını başkasına devretseniz bile, telif hakkı otomatik olarak devredilmez. Telif hakkını devretmek için, bu konuda açık bir irade beyanı veya sözleşme gereklidir (Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 61. maddesi 1. fıkrası).

Aşağıdaki tablo, telif hakları ile mülkiyet haklarının farklarını karşılaştırmaktadır.

Japon Ekonomik Hak Olarak Telif Hakkı Paylaşımının Yapısı

Japon telif hakkı kanunu tarafından belirlenen telif hakları (mülkiyet hakları), eserin kullanım şekline göre, yazarlara verilen özel haklar, yani paylaşım hakları olarak ayrıntılı bir şekilde bölünmüştür (Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 21. maddesinden 28. maddesine kadar). Bu paylaşım hakları, her biri bağımsız bir hak olarak var olup, hak sahipleri bu hakları ayrı ayrı başkalarına lisanslayabilir veya devredebilirler. Şirketler lisans anlaşması yaparken, hangi paylaşım haklarının lisansını aldıklarını veya hangi hakları kendi şirketlerinde sakladıklarını açıkça belirtmek, sonradan çıkabilecek anlaşmazlıkları önlemek açısından son derece önemlidir.

Çoğaltma Hakkı

Çoğaltma hakkı, Japon telif hukukunda en temel haklardan biri olup, “yazarın eserini basma, fotoğraflama, kopyalama, ses kaydetme, video kaydetme veya diğer yöntemlerle maddi olarak yeniden üretme hakkını” özel olarak sahiplenmesini düzenleyen bir haktır ve bu, Japonya’nın Telif Hakları Kanunu’nun 21. maddesinde belirtilmiştir.

Bu hak, dijital çağda özellikle önem kazanmaktadır. Bir eseri sabit diske kaydetme, bir web sitesinin içeriğini ekran görüntüsü olarak kaydetme veya verileri sunucular arasında kopyalama gibi dijital ortamdaki çoğu kullanım eylemi “çoğaltma” kapsamına girmektedir. Dolayısıyla, bu tür eylemleri gerçekleştirecek olanların, esas olarak telif hakkı sahibinin iznini alması gerekmektedir.

Japonya’da Sahneleme, İcra, Gösterim ve Anlatım Hakları

Bu haklar, eserlerin kamusal alanda iletilmesiyle ilgili haklardır.

Sahneleme ve icra hakları, eserlerin “kamuya” sahnelenmesi veya icra edilmesi hakkının yazar tarafından münhasıran sahip olunduğunu, Japon telif hakkı yasasının 22. maddesinde belirtilmiştir. Burada “kamuya” ifadesi, eserlerin belirli olmayan çok sayıda kişiye veya belirli çok sayıda kişiye gösterilmesi veya dinletilmesi anlamına gelir. Örneğin, şirketin toplantı odasında veya bir etkinlikte başka birinin müzik eserini çalması, bu eylemin “kamuya” olup olmadığına bağlı olarak icra hakkının ihlal edilip edilmediğine karar verilir.

Gösterim hakkı, eserlerin bir perde veya başka bir nesne üzerine yansıtılması hakkının yazar tarafından münhasıran sahip olunduğunu, Japon telif hakkı yasasının 22. maddesinin 2. fıkrasında belirtilmiştir ve genellikle film eserleri gibi konularla ilgilidir. Bir şirketin iç eğitimde bir film veya başka bir eseri izletmesi durumunda, bu eylemin gösterim hakkı kapsamına girip girmediği değerlendirilmelidir.

Anlatım hakkı, eserlerin “kamuya” anlatılması hakkının yazar tarafından münhasıran sahip olunduğunu, Japon telif hakkı yasasının 24. maddesinde belirtilmiştir. Bu hak, örneğin, bir konferansta veya yayında başkalarının makalelerini veya romanlarını okuma eylemini kontrol etme hakkıdır.

Japonya’da Kamu İletim Hakkı ve Kamu İletişim Hakkı

İnternet çağında, kamu iletim hakkı en önemli haklardan biridir. Bu hak, Japon telif hukuku kapsamında, yazarların eserlerini “kamu iletimi” (otomatik kamu iletimi dahil) yapma hakkını münhasıran sahip olduklarını belirten Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 23. maddesinin 1. fıkrasında tanımlanmıştır. Kamu iletimi, eserlerin kablosuz veya kablolu elektronik iletişim yoluyla, doğrudan kamu tarafından alınması amaçlanarak yapılmasıdır. Örnek olarak, web sitelerinde içerik yayınlama, akış yoluyla dağıtım ve e-posta bültenleri aracılığıyla eser gönderimi sayılabilir.

Ek olarak, kamu iletimi yapılan eserleri alıcı cihazlar kullanarak kamuya ileten hakkı, kamu iletişim hakkıdır (Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 23. maddesinin 2. fıkrası). Örneğin, bir mağaza veya tesis, televizyon veya internet radyosu gibi yayınları alıp bunları iç mekanda oynatırsa, bu eylem kamu iletişim hakkı kapsamına girer. Şirketler, kendi tesislerinde müzik veya video oynatırken, hem kamu iletim hakkını hem de kamu iletişim hakkını göz önünde bulundurmalıdırlar.

Japonya’da Sergileme Hakkı

Japonya’daki sergileme hakkı, güzel sanat eserleri veya fotoğraf eserleri için “orijinal eserin kamuoyu önünde sergilenme hakkını” yazarın tek başına sahip olduğunu belirten Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 25. maddesinde tanımlanmıştır. Bu sayede, telif hakkı sahibi kendi eserinin kamusal alanda nasıl sergileneceğini kontrol edebilir. Ancak, bu makalenin konusu olmadığı için, uygulamalı sanatlarla ilgili sergileme hakkı üzerine açıklama yapmayacağız.

Dağıtım Hakkı, Devir Hakkı, Kiralama Hakkı

Bu haklar, eserlerin dolaşımıyla ilgili haklardır ve özellikle maddi bir ürüne dönüştürülmüş eserlerin (örneğin film eserleri gibi) dolaşımını yönetmek için önemlidir.

Dağıtım hakkı, film eserlerinin kopyalarını kamuya sunma hakkını yazarın tek başına sahip olduğunu belirten Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 26. maddesinin 1. fıkrasında tanımlanmıştır. Film eserleri söz konusu olduğunda, kopyalama hakkından ayrı olarak, bu dağıtım hakkının belirlenmiş olması önemlidir.

Devir hakkı, eserlerin orijinal veya kopyalarını “kamuya devretme hakkını” yazarın tek başına sahip olduğunu belirten Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 26. maddenin 2. fıkrasının 1. bendinde tanımlanmıştır. Bu, kitaplar, CD’ler, sanat eserleri gibi fiziksel telif eserlerinin satış hakkıdır.

Burada önemli olan, devir hakkının “tükenme” ilkesidir. Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 26. maddenin 2. fıkrasının 2. bendine göre, bir telif eserinin kopyası telif hakkı sahibi tarafından yasal olarak kamuya devredildiğinde, o kopya üzerindeki devir hakkı artık geçerli olmaz. Buna “tükenme” denir. Örneğin, bir kez resmi olarak satın alınmış bir kitap, alıcı tarafından ikinci el kitapçıya satılabilir veya başkasına devredilebilir ve telif hakkı sahibi bu devir hakkını kullanarak bunu yasaklayamaz.

Bu tükenme ilkesi, uluslararası iş dünyasında da önemlidir. Örneğin, Japonya’da ithal edilen telif eserlerinin kopyalarının (paralel ithalat ürünleri) satışı konusunda, Japon Yargıtayı, belirli bir telif eseri için devir hakkının tükenip tükenmediğine dair kararlar vermiştir (örneğin, Tokyo Bölge Mahkemesi’nin 2002 yılı 6 Eylül tarihli kararı). Şirketler, stokları yönetirken veya ikinci el ürün işine girerken, bu tükenme ilkesinin uygulanıp uygulanmayacağını dikkatlice değerlendirmelidir.

Kiralama hakkı, eserlerin kopyalarını kamuya ödünç verme hakkını yazarın tek başına sahip olduğunu belirten Japon Telif Hakkı Kanunu’nun 26. maddenin 3. fıkrasının 1. bendinde tanımlanmıştır. Örneğin, CD veya DVD’leri bir kiralama dükkanının kamuya ödünç vermesi bu hakkın kapsamına girer.

Japonya’da Çeviri Hakkı, Uyarlamaya İlişkin Haklar ve İkincil Eserlerin Kullanımı Üzerine Orijinal Eser Sahibinin Hakları

Japonya’daki telif hakkı kanununun 27. maddesine göre, çeviri hakkı ve uyarlamaya ilişkin haklar, bir eserin çevrilmesi, düzenlenmesi, değiştirilmesi, senaryolaştırılması, filme alınması veya diğer herhangi bir şekilde uyarlanması gibi hakları yalnızca eser sahibine tanır.

‘Çeviri’, bir eserin farklı bir dile aktarılması işlemidir, ‘uyarlama’ ise, mevcut bir eserin temel özelliklerini koruyarak farklı bir eser türü yaratma eylemidir. Örneğin, bir romanın çizgi romana dönüştürülmesi veya mevcut bir yazılımın başka bir programlama diline aktarılması gibi işlemler uyarlamaya örnek teşkil edebilir. Şirketler, başkalarına ait eserleri kullanarak yeni içerik veya ürünler geliştirdiklerinde, bu çeviri ve uyarlamaya ilişkin hakların izni almak zorunludur.

Ayrıca, uyarlamalar sonucu oluşturulan eserler ‘ikincil eserler’ olarak adlandırılır (Japonya telif hakkı kanununun 2. maddesinin 1. fıkrasının 11. bendi). İkincil eserlerin kullanımı (çoğaltma veya kamuya iletim gibi) sırasında, sadece ikincil eserin telif hakkı sahibinin değil, aynı zamanda orijinal eserin yazarının hakları da göz önünde bulundurulmalıdır, bu Japonya telif hakkı kanununun 28. maddesinde belirtilmiştir. Bu, orijinal eser sahibinin, ikincil eserler aracılığıyla dolaylı olarak orijinal eserin kullanımını kontrol edebilmesini sağlayan önemli bir düzenlemedir.

Bu düzenleme gereğince, ikincil eserlerin kullanımını düşünen şirketler, hem ikincil eserin hak sahibinden hem de orijinal eserin hak sahibinden izin almak zorundadır. Örneğin, bir romanın film uyarlamasını (ikincil eser) yayınlamak isteyen bir streaming servisi, sadece film yapımcısının (ikincil eserin hak sahibi) değil, aynı zamanda roman yazarının (orijinal eserin hak sahibi) da onayını almak zorundadır.

Yapay zeka ve telif hakkı konusunda, dünya genelinde devam eden tartışmalar bulunmakta ve Japonya telif hakkı kanununda da bu konunun yorumu ve değişiklikleri dikkatle takip edilmektedir. Mevcut kanunlar çerçevesinde, yapay zekanın öğrenme veya üretme faaliyetlerinin mevcut telif haklarını ihlal edip etmediği, kullanım amacı ve biçimine göre bireysel olarak değerlendirilmektedir, ancak bu konunun detaylı açıklaması bu makalenin ana konusu olmadığı için burada sadece kısaca değinilmiştir.

Özet

Japon telif hukuku, eserlerin kullanım şekillerine göre hakları ayrıntılı bir şekilde ayırarak, yazarların çıkarlarını çok yönlü olarak korumayı ve aynı zamanda kültürün gelişmesine katkıda bulunmayı hedeflemektedir. Şirketlerin Japonya’da iş yaparken, çoğaltma hakkı ve kamuya iletim hakkı gibi bu tür tali hakların yapısını anlamak ve lisans anlaşmaları ile uyum politikaları oluşturmak hayati önem taşımaktadır.

Özellikle, internet aracılığıyla içeriklerin uluslararası sınırları aşarak dolaşıma girdiği günümüzde, Japon telif hukukunun belirlediği devir hakkının tükenmesi, kamuya iletim hakkının kapsamı ve ikincil eserlerin ele alınışı gibi konular, iş stratejisi açısından yüksek dikkat gerektiren noktalardır. Tali hakların her biri bağımsız olduğundan, şirketlerin, elde ettikleri lisansın hangi hakları içerdiğini ve hangi kullanım eylemlerine izin verdiğini, sözleşme yoluyla detaylı bir şekilde tanımlamaları gerekmektedir.

Monolith Hukuk Bürosu, Japon telif hakkı ile ilgili hukuki sorunların çözümünde, çok sayıda Japon ve yabancı şirkete zengin deneyim ve uzmanlıkla hukuki hizmetler sunmaktadır. Lisans müzakereleri, telif hakkı ihlali davalarına yanıt verme, fikri mülkiyet yönetim stratejilerinin oluşturulması gibi konularda, Japonya’nın öncü deneyimlerine dayanarak müvekkillerimize destek sağlamaktayız. Büromuzda, yabancı avukatlık niteliklerine sahip ve İngilizce’de akıcı iletişim kurabilen çift dilli avukatlar bulunmakta ve bu sayede, yabancı hissedarlar, yöneticiler ve hukuk departmanı çalışanlarının Japonya’daki fikri mülkiyet stratejilerine güçlü bir destek sunabilecek bir yapıya sahibiz. Dijital çağın karmaşıklaşan telif hukuku sorunlarına yanıt verme dahil, büromuz her zaman müşterilerimizin işlerinin büyümesini hukuki açıdan desteklemeye hazırdır.