Uchwały zarządu w japońskim prawie spółek: rozporządzanie znacznym majątkiem i zaciąganie dużych długów

W japońskich spółkach akcyjnych, reprezentujący dyrektor (prezes zarządu) posiada szerokie uprawnienia do prowadzenia spraw spółki. Jednakże, nie jest właściwe, aby decyzje dotyczące działań, które mogą mieć istotny wpływ na podstawy zarządzania firmą lub jej stan majątkowy, były pozostawione wyłącznie do jego dyskrecji. Dlatego też, japońskie prawo korporacyjne wymaga, aby takie działania były przedmiotem obrad i uchwał całej rady dyrektorów, co zapewnia ostrożne podejmowanie decyzji i ochronę interesów spółki. Ten mechanizm stanowi rdzeń zdrowego zarządzania korporacyjnego. W praktyce biznesowej szczególnie często pojawiają się problemy związane z “znaczącą dyspozycją i nabyciem majątku” oraz “zaciąganiem znacznych długów”. Te terminy nie są zdefiniowane konkretnymi kwotami w prawie, więc ich interpretacja została pozostawiona do orzeczeń sądów. W niniejszym artykule najpierw szczegółowo wyjaśniamy, co te kluczowe kwestie oznaczają na podstawie japońskich precedensów sądowych. Następnie, jeśli takie działania zostaną podjęte bez uchwały rady dyrektorów, analizujemy, jak są one traktowane prawnie (skutki zewnętrzne) oraz jakie odpowiedzialności ponoszą zaangażowani dyrektorzy (odpowiedzialność wewnętrzna) z obu tych perspektyw. Ta analiza dostarcza kompleksowego zrozumienia znaczenia procesu decyzyjnego rady dyrektorów oraz związanych z nim ryzyk prawnych, niezbędnych do prowadzenia działalności w Japonii.

Istotne kwestie wymagające uchwały zarządu według prawa spółek w Japonii

Prawo spółek w Japonii nakłada na spółki posiadające radę dyrektorów obowiązek, aby pewne istotne kwestie były decydowane wyłącznie przez radę dyrektorów. Artykuł 362, paragraf 4 japońskiego prawa spółek wyraźnie zabrania delegowania decyzji dotyczących “ważnego wykonywania zadań” związanych z zarządzaniem podstawowymi aspektami działalności spółki na poszczególnych dyrektorów. Celem tego przepisu jest zapobieganie arbitralnym decyzjom zarządczym przez pojedyncze osoby, takie jak reprezentujący dyrektor, i zapewnienie, że decyzje dotyczące majątku spółki są podejmowane przez całą radę dyrektorów w drodze starannych obrad, co ma na celu ochronę majątku spółki i zapewnienie zdrowego zarządzania.  

Wśród kwestii, które nie mogą być delegowane na poszczególnych dyrektorów, wymienione są następujące:  

• Dispozycja i nabycie istotnych składników majątkowych
• Zaciąganie znacznych długów
• Wybór i odwołanie zarządców oraz innych kluczowych pracowników
• Zakładanie, zmiana lub likwidacja oddziałów lub innych istotnych struktur organizacyjnych

Te kwestie mają bezpośredni wpływ na majątek spółki, jej płynność finansową, kadrę oraz strukturę organizacyjną, dlatego niezbędne jest kolektywne podejmowanie decyzji przez radę dyrektorów. W niniejszym artykule skupimy się na dwóch szczególnie istotnych dla działalności finansowej i strategii majątkowej przedsiębiorstw kwestiach: “dispozycji i nabyciu istotnych składników majątkowych” oraz “zaciąganiu znacznych długów”, aby wyjaśnić ich konkretne kryteria decyzyjne i prawne znaczenie.

Kryteria oceny „zbycia i nabycia ważnych składników majątkowych”

Artykuł 362, paragraf 4, punkt 1 japońskiego Kodeksu spółek nie zawiera konkretnych kryteriów kwotowych dotyczących „zbycia i nabycia ważnych składników majątkowych”. W związku z tym, czy dana transakcja dotycząca majątku jest „ważna”, musi być oceniana indywidualnie w każdym przypadku, a jej interpretacja od dawna pozostaje w gestii sądów.

Najbardziej autorytatywny wytyczny w tej kwestii został przedstawiony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 1994 roku (Heisei 6). Wyrok ten wyjaśnia, że ocena „ważności” nie powinna opierać się na pojedynczym kryterium, lecz powinna uwzględniać wiele czynników w sposób kompleksowy. Sąd wskazał następujące elementy oceny:

1. Wartość danego majątku: Absolutna kwota majątku będącego przedmiotem transakcji.
2. Udział w całkowitym majątku firmy: Wskazuje na relatywną wartość danego majątku w stosunku do skali finansowej firmy. Jest to wskaźnik ilościowej ważności.
3. Cel posiadania majątku: Jest to element oceniający jakościową stronę. Na przykład, fabryka używana przez firmę do głównych operacji biznesowych lub prawa patentowe do kluczowych technologii mogą być uznane za „ważne” strategicznie, nawet jeśli mają tę samą wartość co nieruchomości inwestycyjne.
4. Sposób dokonania zbycia: Metoda zbycia majątku również jest brana pod uwagę. Na przykład, nieodpłatne zbycie w formie darowizny lub donacji, ze względu na aspekt odpływu majątku firmy, może być uznane za „ważne” nawet przy niższej wartości niż sprzedaż po cenie rynkowej.
5. Dotychczasowe traktowanie w firmie: Praktyki wewnętrzne firmy dotyczące podobnych transakcji w przeszłości również stanowią materiał do oceny.

Co oznacza ten wieloaspektowy ramy oceny, to że przedsiębiorstwa nie mogą polegać na formalnych kryteriach typu „poniżej X% całkowitego majątku, więc jest w porządku”. Wręcz przeciwnie, firmy powinny samodzielnie, zgodnie z własną sytuacją, na przykład w regulaminach rady dyrektorów lub innych wewnętrznych przepisach, ustalić z góry racjonalne i jasne kryteria dotyczące tego, jakie transakcje powinny podlegać uchwale rady dyrektorów, co jest niezwykle ważne w zarządzaniu ryzykiem na poziomie ładu korporacyjnego.

Kryteria oceny „znacznej kwoty zadłużenia” w Japonii

Tak jak w przypadku „ważnych aktywów”, japońskie prawo korporacyjne (w artykule 362, paragraf 4, punkt 2) nie określa jasnych kryteriów kwotowych dla „znacznej kwoty zadłużenia”. Interpretacja tego pojęcia również kształtowana jest przez orzecznictwo. Szczególnie istotnym przykładem jest wyrok Sądu Okręgowego w Tokio z dnia 17 marca 1997 roku (1997). W wyroku tym stwierdzono, że przy ocenie, czy dany dług jest „znaczny”, należy wziąć pod uwagę następujące elementy:

1. Kwota danego zadłużenia: absolutna kwota pożyczki lub gwarancji długu.
2. Proporcja w stosunku do całkowitego majątku i zysków operacyjnych firmy: ocenia się nie tylko wielkość majątku firmy, ale także relatywną skalę zadłużenia w stosunku do jej zdolności zarobkowej.
3. Cel danego zadłużenia: znaczenie wykorzystania środków dla działalności firmy.
4. Dotychczasowe traktowanie w firmie: praktyka firmy dotycząca pozyskiwania funduszy i gwarancji w przeszłości.

W sprawie, która była przedmiotem tego orzeczenia, sporny był fakt, czy rezerwa gwarancyjna w wysokości 1 miliarda jenów, zaciągnięta przez firmę Y na rzecz spółki powiązanej A, stanowi „znaczną kwotę zadłużenia”. Sąd zwrócił uwagę, że choć kwota gwarancji 1 miliard jenów stanowiła tylko 0,51% całkowitego majątku firmy Y, to w stosunku do kapitału zakładowego wynosiła 7,75%, a co ważniejsze, w stosunku do zysku operacyjnego aż 24,6%. Dodatkowo zauważono, że regulamin zarządu firmy Y sam określał „zobowiązania gwarancyjne na kwotę powyżej 500 milionów jenów” jako przedmiot uchwały zarządu.

Warto zwrócić uwagę na to, że sąd w swojej ocenie nie oparł się wyłącznie na statycznym wskaźniku bilansowym, jakim jest całkowity majątek, ale również wziął pod uwagę „zysk operacyjny” – dynamiczny wskaźnik z rachunku zysków i strat. Wskazuje to na postawę sądownictwa, która przy ocenie wpływu zadłużenia kładzie nacisk nie tylko na wielkość firmy, ale także na jej zdolność do spłaty długów i rentowność, a więc na ryzyko dla ciągłości działalności. Nawet dług, który wydaje się mały w porównaniu z wielkością majątku, może zostać uznany za „znaczną kwotę zadłużenia”, jeśli znacząco obciąża zyski firmy.

Porównanie kryteriów oceny

Kryteria oceny stosowane przez sądy w odniesieniu do dwóch wcześniej wspomnianych kluczowych kwestii decyzyjnych mają wiele wspólnego, ale istnieją również istotne różnice. Porównanie tych kryteriów pozwala na lepsze zrozumienie, jak japońskie sądy oceniają kluczowe sprawy korporacyjne. Poniższa tabela przedstawia uporządkowane kryteria oceny.

Jak widać z powyższego porównania, oba ramy oceny składają się z trzech filarów: aspektu ilościowego, jakościowego oraz praktyki wewnętrznej firmy, co wskazuje na spójny sposób myślenia sądów w tych kwestiach. Największą różnicą jest dodanie wskaźnika rentowności, takiego jak “zyski operacyjne”, w ocenie aspektu ilościowego w przypadku “zaciągnięcia znacznych długów”. Wskazuje to na właściwe rozpoznanie przez sądy zasadniczej różnicy, że zbycie majątku jest jednorazowym działaniem wpływającym głównie na bilans, podczas gdy długi wiążą się z ciągłymi płatnościami odsetkowymi i mają długoterminowy wpływ na przepływy pieniężne i strukturę dochodów firmy. Taka elastyczność i podejście dostosowane do sytuacji odzwierciedlają dojrzałość sądowych decyzji w zakresie zarządzania korporacyjnego w Japonii.

Skuteczność transakcji bez uchwały zarządu w świetle prawa japońskiego (wpływ zewnętrzny)

Gdy reprezentujący spółkę dyrektor wykonawczy dokona ważnych transakcji, takich jak “zbycie znaczącego majątku” lub “zaciągnięcie znacznych długów”, które zasadniczo wymagałyby uchwały zarządu, nasuwa się pytanie, czy taki kontrakt jest prawnie ważny. Jest to sytuacja, w której dochodzi do konfliktu między wewnętrznymi procedurami spółki a ochroną zaufania stron transakcji.

Podstawowe stanowisko japońskich sądów w tej kwestii zostało ustanowione przez wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 września 1965 roku (1965). Zgodnie z tym wyrokiem, transakcje przeprowadzone przez dyrektora wykonawczego bez uchwały są zasadniczo uznawane za ważne, mimo braku wewnętrznego procesu decyzyjnego. Jest to ważna zasada mająca na celu ochronę osób trzecich, które zawarły transakcje w dobrej wierze, wierząc w prawidłowe uprawnienia dyrektora do reprezentowania spółki, oraz zapewnienie bezpieczeństwa transakcji.

Jednakże istnieją istotne wyjątki od tej zasady. Jeśli strona transakcji wiedziała o braku uchwały zarządu (zła wiara) lub była w błędzie z powodu niedbalstwa (posiadała wiedzę niedoskonałą), wówczas transakcja jest nieważna. Ta zasada jest często wyjaśniana jako analogiczna do stosowania przepisu art. 93 kodeksu cywilnego Japonii i jest znana jako “teoria względnej nieważności”.

Znaczenie tej zasady polega na tym, że na stronę transakcji, szczególnie na profesjonalnych przedsiębiorców takich jak instytucje finansowe czy firmy nieruchomościowe, nakłada się pewien obowiązek ostrożności. Jeśli transakcja jest obiektywnie uznana za “ważną” lub “znaczną”, to od strony oczekuje się więcej niż tylko twierdzenia “nie wiedziałem”, a należytej staranności w sprawdzeniu, czy doszło do uchwały zarządu, na przykład poprzez weryfikację protokołów z posiedzeń. W wyroku Sądu Okręgowego w Tokio z dnia 17 marca 1997 roku, właśnie ta kwestia była przedmiotem sporu, a sąd uznał, że bank, który zawarł umowę gwarancyjną na kwotę 1 miliarda jenów, był niedbały, nie sprawdzając istnienia uchwały, i uznał gwarancję za nieważną.

Warto zauważyć, że zasadniczo prawo do podniesienia zarzutu nieważności przysługuje samej spółce, a strona transakcji nie może powoływać się na nieważność dla własnych korzyści.

Odpowiedzialność dyrektorów (wpływ wewnętrzny) w Japonii

Skutki prawne transakcji przeprowadzonych bez uchwały zarządu nie ograniczają się wyłącznie do mocy prawnej transakcji zewnętrznych. Bardziej bezpośrednie i poważne są obowiązki, które dyrektorzy ponoszą wewnątrz firmy.

Artykuł 423, paragraf 1, Japońskiego Kodeksu Spółek stanowi, że dyrektorzy, którzy zaniedbali swoje obowiązki (zaniedbanie obowiązków) i w wyniku tego spółka poniosła szkody, są odpowiedzialni za ich rekompensatę. Świadome ignorowanie procedury uchwały zarządu, która jest prawnie określona, w celu przeprowadzenia istotnych działań operacyjnych, jest wyraźnym przykładem takiego zaniedbania obowiązków.  

Odpowiedzialność ta nie ogranicza się wyłącznie do dyrektora wykonawczego, który faktycznie przeprowadził transakcję. Pozostali dyrektorzy również, jako członkowie zarządu, mają obowiązek nadzorować wykonanie zadań przez innych dyrektorów. W związku z tym, jeśli inni dyrektorzy byli świadomi działania wykraczającego poza uprawnienia przez dyrektora wykonawczego, lub mogli się o nim dowiedzieć, ale zignorowali to, mogą być również pociągnięci do odpowiedzialności za naruszenie obowiązków nadzorczych i zobowiązani do rekompensaty szkód.  

Znaczenie obowiązku nadzoru dyrektorów zostało wielokrotnie podkreślone w japońskim wymiarze sprawiedliwości przez sprawy takie jak reprezentacyjny pozew akcjonariuszy Daiwa Banku. Te precedensy pokazują, że dyrektorzy mają aktywny obowiązek tworzenia i nadzorowania skutecznego systemu kontroli wewnętrznej, aby zapewnić przestrzeganie przepisów prawnych. Samo unikanie udziału w nieprawidłowościach jest niewystarczające, a usprawiedliwienia typu „nie wiedziałem” lub „to nie była moja odpowiedzialność” zasadniczo nie są akceptowane.  

Ponadto, ta odpowiedzialność za szkody jest traktowana jako solidarna. Oznacza to, że każdy z dyrektorów odpowiedzialnych za szkodę ponosi obowiązek rekompensaty całkowitej kwoty strat poniesionych przez spółkę, co może prowadzić do wyjątkowo surowych konsekwencji dla poszczególnych dyrektorów.  

Podsumowanie

Zgodnie z tym, co wyjaśniliśmy w niniejszym artykule, w ramach japońskiego prawa korporacyjnego, decyzje zarządu są prawnie wymagane w przypadku działań takich jak “zbycie lub nabycie istotnych aktywów” oraz “zaciąganie znacznych długów”, które dotyczą podstawowej działalności spółki. Interpretacja tych terminów opiera się na wieloaspektowych standardach ukształtowanych przez orzecznictwo, a wymagane są nie formalistyczne, lecz merytoryczne oceny, dostosowane do indywidualnych okoliczności. Nieprzestrzeganie tych wymogów prawnych naraża przedsiębiorstwo na podwójne ryzyko. Pierwsze to zewnętrzne ryzyko unieważnienia umowy, które może wystąpić w zależności od dobrej wiary i braku winy drugiej strony transakcji. Drugie, bardziej poważne ryzyko, dotyczy wewnętrznej odpowiedzialności za znaczne odszkodowania, które mogą ponieść dyrektorzy zaangażowani w nielegalne działania zarządcze, a także inni dyrektorzy, którzy te działania zignorowali. Odpowiednie zarządzanie tymi ryzykami jest niezbędnym wyzwaniem zarządczym dla każdej firmy prowadzącej działalność w Japonii.

Kancelaria Prawna Monolith posiada bogate doświadczenie w obsłudze klientów krajowych i międzynarodowych w zakresie japońskiego prawa korporacyjnego i zarządzania korporacyjnego. W naszym zespole znajdują się prawnicy z kwalifikacjami zagranicznymi, mówiący w języku angielskim, którzy są w stanie precyzyjnie wyjaśnić złożone wymogi japońskiego prawa korporacyjnego w kontekście międzynarodowego biznesu i dostarczyć praktyczne porady. Zapewniamy wsparcie w takich obszarach jak działanie zarządu, prawna należyta staranność w zakresie kluczowych decyzji oraz zarządzanie ryzykiem odpowiedzialności kadry kierowniczej, aby działalność Państwa firmy w Japonii przebiegała płynnie i zgodnie z przepisami prawa.