Vấn đề Đặc Biệt trong Luật Bản Quyền Nhật Bản: Bảo vệ Nghệ thuật Ứng dụng, Nhân vật và Kiểu Chữ

Luật Bản quyền Nhật Bản cung cấp một khung pháp lý rộng lớn để bảo vệ các hình thức biểu đạt sáng tạo. Tuy nhiên, phạm vi áp dụng của nó gây ra những vấn đề phức tạp trong lĩnh vực nơi nghệ thuật, thương mại và thông tin công cộng giao thoa với nhau. Đặc biệt đối với các công ty liên quan đến thiết kế sản phẩm, xây dựng thương hiệu và sản xuất nội dung, việc hiểu rõ những ‘khu vực mờ’ đặc biệt trong Luật Bản quyền Nhật Bản là thiết yếu để bảo vệ tài sản trí tuệ của mình và đồng thời tránh được rủi ro pháp lý. Bài viết này sẽ giải thích một số chủ đề quan trọng mà ở đó, quan niệm thông thường về bản quyền không nhất thiết được áp dụng. Đầu tiên là vấn đề bảo vệ ‘nghệ thuật ứng dụng’, nơi chức năng thực tiễn và giá trị thẩm mỹ được kết hợp. Thứ hai, bảo vệ ‘nhân vật’, có một khung pháp lý đặc thù của Nhật Bản khác biệt so với nhận thức quốc tế chung. Thứ ba, vấn đề ‘phông chữ’ (thiết kế font), một cách ngạc nhiên, thường không được bảo vệ theo nguyên tắc bản quyền. Cuối cùng, ‘tác phẩm không thuộc đối tượng quyền lợi’, những tác phẩm được cố ý loại trừ khỏi bảo vệ bản quyền vì lợi ích công cộng. Bài viết này dựa trên các điều khoản của Luật Bản quyền Nhật Bản và các trường hợp pháp lý quan trọng, nhằm phân tích chuyên sâu về những vấn đề đặc biệt này và cung cấp hướng dẫn thực tiễn cho các nhà quản lý doanh nghiệp và nhân viên pháp lý.

Biên giới giữa Nghệ thuật Ứng dụng và Bảo hộ Bản quyền tại Nhật Bản

Nghệ thuật ứng dụng là thuật ngữ chỉ các tác phẩm nghệ thuật được áp dụng cho các vật phẩm có tính chất thực dụng hoặc được thể hiện như một vật phẩm thực dụng. Điều này tạo ra một căng thẳng cơ bản trong luật sở hữu trí tuệ của Nhật Bản, bởi vì những vật phẩm này có thể được bảo hộ bởi cả Luật Bản quyền và Luật Sáng chế của Nhật Bản. Luật Sáng chế Nhật Bản nhằm mục đích bảo vệ vẻ ngoài thẩm mỹ của sản phẩm công nghiệp có thể sản xuất hàng loạt, và việc bảo hộ này đòi hỏi phải đăng ký, với thời hạn tồn tại ngắn hơn so với bản quyền. Sự chồng chéo giữa hai luật này đã trở thành trung tâm của cuộc tranh luận về tính chất tác phẩm nghệ thuật ứng dụng.

Trong lịch sử, các tòa án Nhật Bản đã áp dụng một tiêu chuẩn nghiêm ngặt đối với tính chất tác phẩm nghệ thuật ứng dụng, thường được gọi là “lý thuyết đồng nhất với nghệ thuật thuần túy”. Theo tiêu chuẩn này, để một sản phẩm nghệ thuật ứng dụng được bảo hộ như một “tác phẩm nghệ thuật” theo Điều 2, Khoản 1, Mục 1 của Luật Bản quyền Nhật Bản, nó cần phải có độ sáng tạo thẩm mỹ cao đến mức có thể được coi là một tác phẩm nghệ thuật thuần túy và độc lập để thưởng thức về mặt thẩm mỹ, không liên quan đến chức năng thực dụng của nó. Tiêu chuẩn cao này có nghĩa là hầu hết các thiết kế công nghiệp đều không nằm trong phạm vi bảo hộ của bản quyền.

Tuy nhiên, tình hình đã thay đổi đáng kể sau phán quyết của Tòa án Sở hữu Trí tuệ Cấp cao vào năm 2015 trong vụ án nổi tiếng về ghế trẻ em “TRIPP TRAPP”. Tòa án đã quyết định không nên áp dụng một cách đồng nhất tiêu chuẩn sáng tạo cao cho nghệ thuật ứng dụng. Thay vào đó, tiêu chuẩn chung để đánh giá tính chất tác phẩm, tức là sự biểu hiện của “cá tính” của người sáng tạo, nên được áp dụng. Hơn nữa, tòa án cũng rõ ràng khẳng định rằng việc có thể được bảo hộ theo Luật Sáng chế của Nhật Bản không phải là lý do hợp lý để áp dụng một tiêu chuẩn nghiêm ngặt hơn dưới Luật Bản quyền của Nhật Bản. Điều này là do hai luật có mục đích khác nhau. Phán quyết này cho thấy vai trò truyền thống của tư pháp đã chuyển từ việc là “người gác cổng” phân biệt nghiêm ngặt giữa lĩnh vực sáng chế và bản quyền sang phân tích cụ thể hơn về từng trường hợp cụ thể, giúp cho các sản phẩm có tính năng thực dụng không còn tự động bị loại trừ khỏi đối tượng bảo hộ bản quyền.

Theo quan điểm hiện tại, việc liệu các đặc điểm thẩm mỹ có thể được “tách biệt” khái niệm với khía cạnh chức năng hay không thường xuyên được xem xét. Nếu lựa chọn thiết kế dựa trên yêu cầu chức năng thuần túy thì không được công nhận tính sáng tạo, nhưng nếu phản ánh sự lựa chọn thẩm mỹ và cá tính của người sáng tạo vượt ra ngoài nhu cầu chức năng, thì tác phẩm có thể được công nhận tính chất tác phẩm. Cách tiếp cận này làm cho việc áp dụng chiến lược bảo hộ kép thông qua cả đăng ký sáng chế và bản quyền trở thành một lựa chọn thực tế hơn cho các doanh nghiệp, nhưng cũng đồng thời tạo ra sự phức tạp. Trong phán quyết vụ án TRIPP TRAPP, mặc dù tính chất tác phẩm của chiếc ghế đã được công nhận, nhưng việc vi phạm quyền đã bị bác bỏ do có sự khác biệt rõ ràng về cấu trúc giữa sản phẩm bị cáo và sản phẩm bảo hộ. Điều này cho thấy, mặc dù tính chất tác phẩm được công nhận dễ dàng hơn, nhưng phạm vi bảo hộ có thể bị giới hạn trong một số biểu hiện sáng tạo cụ thể và được giải thích hẹp hơn. Do đó, Luật Sáng chế của Nhật Bản vẫn tiếp tục là một phương tiện quan trọng để đảm bảo bảo hộ rộng rãi cho thiết kế sản phẩm.

Dưới đây là bảng so sánh các khác biệt về hệ thống giữa Luật Bản quyền và Luật Sáng chế của Nhật Bản liên quan đến bảo hộ nghệ thuật ứng dụng.

Địa vị pháp lý của nhân vật và quyền thương mại hóa

Trong luật bản quyền Nhật Bản, việc bảo vệ nhân vật dựa trên một lý lẽ pháp lý đặc biệt. Nguyên tắc pháp lý trung tâm là “nhân vật” không phải là tác phẩm sáng tạo. Điều mà pháp luật bảo vệ là “biểu hiện” cụ thể và nghệ thuật của nhân vật đó. Ví dụ, một tập hợp các hình ảnh khái niệm như “chú chuột dũng cảm với đôi tai to” được coi là ý tưởng trừu tượng. Luật bản quyền Nhật Bản bảo vệ “biểu hiện” của ý tưởng chứ không phải chính ý tưởng đó.

Vụ án cơ bản liên quan đến vấn đề này là phán quyết của Tòa án Tối cao vào năm 1997 trong “vụ án cà vạt Popeye”. Vụ án này liên quan đến việc bán cà vạt sử dụng hình ảnh nhân vật Popeye mà không được phép. Tòa án Tối cao đã làm rõ sự phân biệt: Thứ nhất, khái niệm trừu tượng về nhân vật “Popeye” không phải là tác phẩm sáng tạo. Thứ hai, tuy nhiên, từng bức vẽ cụ thể của Popeye trong truyện tranh gốc (từng khung hình) được coi là “tác phẩm nghệ thuật” được bảo vệ bởi quyền tác giả.

Phán quyết này cũng thiết lập tiêu chuẩn để xác định vi phạm quyền lợi. Để chứng minh vi phạm, không cần thiết phải chứng minh bị cáo đã sao chép một bức vẽ cụ thể nào đó. Vi phạm xảy ra khi việc vẽ của bị cáo dựa trên tác phẩm gốc và người xem có thể nhận ra “đặc điểm cốt lõi” của biểu hiện tác phẩm gốc một cách trực tiếp. Nói cách khác, nếu ai đó nhìn thấy sản phẩm vi phạm và nhận ra rằng nó bắt chước những đặc điểm hình ảnh độc đáo của bức vẽ gốc đến mức có thể nhận biết “đó là nhân vật kia”, thì đó được coi là vi phạm quyền tác giả.

Khung pháp lý này có ảnh hưởng trực tiếp đến việc thương mại hóa nhân vật và kinh doanh cấp phép. Khi một công ty “cấp phép nhân vật” một cách hợp pháp, thực tế họ đang cấp phép sao chép bộ sưu tập các biểu hiện hình ảnh được bảo vệ bởi quyền tác giả cụ thể (ví dụ, hướng dẫn phong cách hoặc nghệ thuật chính) và/hoặc tạo ra tác phẩm phái sinh. Cấu trúc pháp lý này có nghĩa là quản lý tài sản trí tuệ của nhân vật không phải là bảo vệ một quyền “nhân vật” trừu tượng đơn lẻ, mà là quản lý một danh mục tài sản được bảo vệ bởi nhiều quyền tác giả (các bức vẽ cụ thể). Do đó, công ty sở hữu nhân vật cần quản lý cẩn thận các biểu hiện hình ảnh cụ thể mà họ muốn bảo vệ và cấp phép, sử dụng hướng dẫn phong cách như một công cụ pháp lý để xác định phạm vi của chúng.

Ngoài ra, thời hạn bảo vệ các yếu tố thiết kế cơ bản của nhân vật liên kết với thời điểm tác phẩm mà nhân vật đó lần đầu tiên xuất hiện được công bố. Trong vụ án Popeye, tòa án cũng xem xét thời hạn bảo vệ quyền tác giả của loạt truyện tranh đầu tiên để quyết định xem các yếu tố thiết kế cơ bản đó có còn nằm trong thời hạn bảo vệ hay không.

Liệu Thiết Kế Typeface (Phông Chữ) Có Phải Là Tác Phẩm Có Bản Quyền Dưới Luật Bản Quyền Nhật Bản?

Trong các cuộc thảo luận về luật bản quyền Nhật Bản, một điểm thường gây ngạc nhiên là thiết kế typeface (phông chữ, font) theo nguyên tắc không được bảo hộ bởi bản quyền.

Phán quyết cuối cùng về vấn đề này được đưa ra bởi Tòa án Tối cao Nhật Bản trong vụ án “Gona U” vào năm 2000 (Heisei 12). Nguyên đơn đã cáo buộc rằng typeface của bị đơn là bản sao của gia đình phông chữ “Gona” của họ. Tòa án Tối cao đã từ chối quyền bản quyền vì lý do chính sách. Lý do đầu tiên là typeface về bản chất là công cụ có chức năng truyền đạt thông tin một cách thực tiễn và thiết kế của nó phải tuân theo nhiều hạn chế. Thứ hai, việc công nhận bản quyền cho typeface có thể yêu cầu sự cho phép trong các hoạt động biểu đạt cơ bản như xuất bản và trao đổi thông tin, điều này có thể trái với mục tiêu phát triển văn hóa của luật bản quyền. Và thứ ba, trong hệ thống bản quyền của Nhật Bản, nơi quyền lực phát sinh mà không cần đăng ký, việc công nhận bản quyền cho vô số typeface với những khác biệt nhỏ có thể làm phức tạp mối quan hệ quyền lực và gây rối loạn xã hội.

Tuy nhiên, Tòa án Tối cao không hoàn toàn phủ nhận tính chất tác phẩm của typeface. Để được bảo hộ một cách ngoại lệ, cần phải đáp ứng hai tiêu chuẩn cực kỳ nghiêm ngặt. Đó là, so với các typeface truyền thống, nó phải có “đặc điểm nổi bật” về mặt sáng tạo và phải có “đặc tính thẩm mỹ” có thể đứng độc lập như một đối tượng của nghệ thuật thưởng thức. Tiêu chuẩn này rất cao và thực tế nó có nghĩa là chỉ có những typeface có tính nghệ thuật cao, gần giống với tác phẩm calligraphy, mới được bảo hộ.

Điều quan trọng cần lưu ý là sự phân biệt giữa “thiết kế” của typeface (hình ảnh trực quan của chữ viết) và “chương trình” font (tệp phần mềm dùng để render typeface trên máy tính). Mặc dù thiết kế của typeface không được bảo hộ, nhưng chương trình font được bảo hộ rõ ràng như “tác phẩm của chương trình” theo điều 10, khoản 1, mục 9 của luật bản quyền Nhật Bản. Thực tế, đã có các trường hợp pháp lý mà việc sao chép hoặc phân phối phần mềm font mà không được phép đã bị tòa án ra lệnh cấm và yêu cầu bồi thường thiệt hại. Cấu trúc pháp lý kép này tạo ra một ranh giới rõ ràng giữa việc sử dụng và sao chép font. Nói cách khác, việc mô phỏng thiết kế trực quan của một font (ví dụ, thông qua việc trace) để tạo ra một font mới là hợp pháp, nhưng việc sao chép tệp phần mềm tạo ra font đó là bất hợp pháp. Do đó, chiến lược thực thi quyền của các công ty sản xuất và bán font không nên tập trung vào việc tranh cãi về sự tương tự của thiết kế, mà nên tập trung vào việc chứng minh hành vi vi phạm bản quyền chương trình thông qua việc sao chép phần mềm một cách không chính đáng.

Các Tác Phẩm Không Được Bảo Hộ Quyền Tác Giả Dưới Luật Pháp Nhật Bản

Luật Bản quyền Nhật Bản cố ý loại trừ một số loại tác phẩm khỏi đối tượng bảo hộ, ngay cả khi chúng có thể chứa đựng tính sáng tạo. Điều này xuất phát từ lợi ích công cộng là đảm bảo thông tin thiết yếu cho xã hội có thể được tự do truy cập và sử dụng mà không bị hạn chế.

Điều 13 của Luật Bản quyền Nhật Bản cụ thể hóa các tác phẩm không thuộc đối tượng quyền lợi.

Mục 1 là “Hiến pháp và các quy phạm pháp luật khác”. Điều này bao gồm luật pháp, sắc lệnh chính phủ, quyết định của bộ, pháp lệnh và các hiệp định quốc tế. Mục 2 là “Thông báo, chỉ thị, thông cáo và các văn bản tương tự khác được phát hành bởi cơ quan của quốc gia hoặc địa phương”. Đây là các văn bản hành chính chính thức nhằm mục đích thông báo cho công chúng. Mục 3 là “Phán quyết, quyết định, lệnh và phán xét của tòa án”. Điều này đảm bảo rằng các phán quyết và quyết định tư pháp trở thành công khai. Mục 4 là “Bản dịch và tài liệu biên soạn liên quan đến mục 1 đến 3, được tạo ra bởi cơ quan của quốc gia hoặc địa phương”. Điểm quan trọng ở đây là quy định loại trừ này chỉ áp dụng cho các bản dịch và tài liệu biên soạn “chính thức” do các cơ quan chính phủ tạo ra. Bản dịch của luật pháp Nhật Bản do các công ty tư nhân tạo ra sẽ được bảo hộ như một tác phẩm có quyền tác giả. Quy định này là một điểm kiểm tra tuân thủ quan trọng đối với các công ty sử dụng các bản dịch của các văn bản pháp luật, cần phải luôn xác định liệu tài liệu dịch thuật đó có phải là sản phẩm chính thức của cơ quan chính phủ hay là tài sản được bảo hộ bản quyền của tư nhân.

Mặt khác, ngay cả khi là các văn bản do chính phủ phát hành, vẫn có những tài liệu không thuộc phạm vi của Điều 13, tức là được bảo hộ bản quyền. Ví dụ, các “Báo cáo trắng” khác nhau, báo cáo điều tra, tài liệu thống kê, v.v. Điều này là do chúng không mang tính pháp lý mà được coi là các tác phẩm sáng tạo nhằm mục đích cung cấp thông tin.

Liên quan đến khái niệm này, Điều 10, Khoản 2 của Luật Bản quyền Nhật Bản quy định rằng “thông tin về sự kiện và báo cáo về các sự kiện thời sự” không được coi là tác phẩm. Điều này bao gồm các mô tả đơn giản về sự kiện không chứa yếu tố sáng tạo như dữ liệu giá cổ phiếu, dự báo thời tiết, thông báo về nhân sự, và các bài viết về tang lễ. Tuy nhiên, các bài báo thông thường được bảo hộ như “tác phẩm ngôn ngữ” do có sự lựa chọn chủ đề, cấu trúc và phương pháp biểu đạt dựa trên sự phán đoán sáng tạo của phóng viên. Các quy định này thiết lập một sự phân biệt rõ ràng trong hệ thống pháp luật giữa “dữ liệu thô (không được bảo hộ)” và “sản phẩm có giá trị gia tăng (được bảo hộ)”. Sự phân biệt này là nền tảng pháp lý cho các mô hình kinh doanh trong lĩnh vực dịch vụ thông tin và phân tích dữ liệu, nơi giá trị được tạo ra thông qua việc thêm vào các bình luận chuyên môn hoặc phân tích độc đáo vào dữ liệu thô.

Tổng kết

Như đã trình bày trong bài viết này, các vấn đề liên quan đến ứng dụng nghệ thuật, nhân vật, kiểu chữ và các tác phẩm không được bảo hộ theo Luật Bản quyền của Nhật Bản (Japanese Copyright Law) đều chứa đựng nhiều phức tạp và kết luận thường trái với trực giác. Sự bảo hộ đối với ứng dụng nghệ thuật có thể phụ thuộc vào sự có mặt của ‘cá tính’ của người sáng tạo, trong khi nhân vật được bảo hộ thông qua biểu hiện cụ thể của chúng chứ không phải là khái niệm trừu tượng. Mặt khác, thiết kế kiểu chữ theo nguyên tắc không được bảo hộ, nhưng phần mềm thực hiện thiết kế đó lại được bảo hộ như một tác phẩm. Để điều hướng chính xác trong những lĩnh vực chuyên môn này, kiến thức sâu rộng là điều không thể thiếu. Văn phòng luật sư Monolith có bề dày kinh nghiệm trong việc cung cấp dịch vụ pháp lý liên quan đến những chủ đề này cho nhiều khách hàng trong và ngoài nước. Chúng tôi cũng có nhiều luật sư nói tiếng Anh với bằng cấp luật sư nước ngoài, cho phép chúng tôi cung cấp hỗ trợ toàn diện cho các doanh nghiệp quốc tế muốn bảo vệ tài sản trí tuệ và quản lý rủi ro pháp lý trên thị trường Nhật Bản.