Quy định về nghĩa vụ tránh cạnh tranh và giao dịch có xung đột lợi ích của các giám đốc trong Luật Công ty Nhật Bản

Trong quản lý doanh nghiệp tại Nhật Bản, các thành viên hội đồng quản trị có quyền hạn rộng lớn để thúc đẩy hoạt động kinh doanh. Tuy nhiên, quyền lực mạnh mẽ này được cân bằng bởi nghĩa vụ nghiêm ngặt nhằm bảo vệ lợi ích của công ty và cổ đông. Để ngăn chặn việc các thành viên hội đồng quản trị ưu tiên lợi ích cá nhân hơn lợi ích của công ty, Luật Công ty của Nhật Bản đã đặt ra nhiều quy định. Trong số đó, hai quy định đặc biệt quan trọng mà các thành viên hội đồng quản trị của các doanh nghiệp hoạt động tại Nhật Bản cần luôn ý thức là “nghĩa vụ tránh xung đột lợi ích” và các quy tắc liên quan đến “giao dịch có lợi ích đối lập”. Những quy định này không nhằm mục đích gây ràng buộc không công bằng đối với hoạt động kinh tế chính đáng của các thành viên hội đồng quản trị. Ngược lại, chúng tồn tại để ngăn chặn tình trạng các cơ hội kinh doanh của công ty, thông tin khách hàng, kiến thức chuyên môn và tài sản quý giá khác bị lãnh đạo sử dụng một cách không công bằng hoặc bị hủy hoại. Việc hiểu biết và tuân thủ đúng đắn những quy tắc này là yếu tố không thể thiếu để đảm bảo quản trị doanh nghiệp lành mạnh, duy trì niềm tin từ phía cổ đông và sự phát triển bền vững của toàn bộ doanh nghiệp. Bài viết này sẽ phân tích chi tiết về hai nghĩa vụ quan trọng này dựa trên Luật Công ty của Nhật Bản, bao gồm nội dung cụ thể của chúng, các thủ tục cần thiết để tuân thủ, cũng như trách nhiệm pháp lý nghiêm trọng khi vi phạm, thông qua các ví dụ từ thực tế xét xử, từ góc độ chuyên môn.

Nghĩa vụ tránh cạnh tranh của giám đốc trong pháp luật Nhật Bản

Nghĩa vụ tránh cạnh tranh của giám đốc trong pháp luật Nhật Bản là quy định nhằm ngăn chặn việc giám đốc thực hiện các hoạt động cạnh tranh với doanh nghiệp, từ đó bảo vệ lợi ích của công ty không bị tổn hại một cách không công bằng.

Cơ sở và nội dung của nghĩa vụ tránh cạnh tranh

Nghĩa vụ này có cơ sở trực tiếp từ Điều 356, Khoản 1, Mục 1 của Luật Công ty Nhật Bản (Japanese Companies Act). Quy định này yêu cầu rằng khi giám đốc muốn “tiến hành giao dịch thuộc loại hình kinh doanh của công ty cổ phần cho bản thân hoặc người thứ ba”, họ phải nhận được sự chấp thuận trước từ công ty. Nghĩa vụ này không chỉ áp dụng cho giám đốc điều hành mà còn cho tất cả các giám đốc, kể cả những người không tham gia vào việc thực hiện công việc kinh doanh.

“Giao dịch thuộc loại hình kinh doanh của công ty” ở đây được hiểu là các giao dịch cạnh tranh trên thị trường với hoạt động kinh doanh mà công ty đang theo đuổi, theo mục tiêu đã được đề ra trong điều lệ công ty. Cách giải thích này rất rộng, ví dụ, nếu công ty đang kinh doanh trong ngành sản xuất, không chỉ bao gồm việc bán sản phẩm mà còn cả việc mua nguyên liệu cần thiết cho việc sản xuất, theo như các phán quyết tòa án đã giải thích.

Hơn nữa, nghĩa vụ này cũng bảo vệ cơ hội kinh doanh tương lai của công ty. Theo các phán quyết tòa án, ngay cả khi công ty chưa thâm nhập vào một lĩnh vực kinh doanh nào đó, nhưng nếu công ty đang tiến hành các kế hoạch cụ thể hoặc chuẩn bị để thâm nhập, thì lĩnh vực đó cũng được coi là “thuộc loại hình kinh doanh của công ty”. Mục đích của điều này là ngăn chặn việc giám đốc sử dụng vị trí của mình để biết trước và chiếm đoạt cơ hội kinh doanh (cơ hội của công ty) mà công ty có thể đã thu được. Quan điểm này cho thấy nghĩa vụ của giám đốc không chỉ bảo vệ hoạt động kinh doanh hiện tại mà còn bảo vệ khả năng phát triển tương lai của công ty, phản ánh một khía cạnh chiến lược quan trọng.

Quy Trình Phê Duyệt

Khi một giám đốc muốn thực hiện giao dịch cạnh tranh, họ cần phải trải qua quy trình phê duyệt thích hợp. Cơ quan phê duyệt sẽ khác nhau tùy thuộc vào việc công ty có lập hội đồng quản trị hay không. Đối với công ty có hội đồng quản trị, sự phê duyệt của hội đồng quản trị là cần thiết, trong khi đối với công ty không có hội đồng quản trị, sự phê duyệt của đại hội đồng cổ đông là bắt buộc. Điều này được quy định trong Điều 365, Khoản 1 của Luật Công ty Nhật Bản (Japanese Companies Act).

Để nhận được sự phê duyệt, giám đốc liên quan phải tiết lộ “những sự kiện quan trọng” liên quan đến giao dịch. Mục đích quan trọng của việc tiết lộ này là cung cấp thông tin để cơ quan phê duyệt có thể đưa ra quyết định một cách hợp lý về việc có nên cho phép giao dịch cạnh tranh hay không. Mặc dù pháp luật không đưa ra định nghĩa cụ thể cho “những sự kiện quan trọng”, nhưng thông thường, nó bao gồm thông tin thiết yếu để hiểu rõ bức tranh tổng thể của giao dịch như loại giao dịch, bên đối tác, đối tượng, giá cả, số lượng, thời hạn, v.v. Sự phê duyệt dựa trên việc tiết lộ thông tin không đầy đủ có thể sau này bị tranh cãi về hiệu lực của nó.

Hơn nữa, đối với công ty có hội đồng quản trị, giám đốc đã nhận được sự phê duyệt và thực hiện giao dịch cạnh tranh cũng có nghĩa vụ báo cáo ngay lập tức những sự kiện quan trọng liên quan đến giao dịch cho hội đồng quản trị sau khi giao dịch được thực hiện (theo Điều 365, Khoản 2 của Luật Công ty Nhật Bản). Điều này cho phép hội đồng quản trị giám sát tình hình thực hiện giao dịch và liên tục theo dõi để đảm bảo lợi ích của công ty không bị tổn hại.

Hậu quả của việc vi phạm nghĩa vụ

Khi một giám đốc thực hiện giao dịch cạnh tranh mà không có sự chấp thuận, người đó sẽ phải chịu trách nhiệm nghiêm trọng đối với công ty. Đầu tiên, nếu giao dịch cạnh tranh gây ra thiệt hại cho công ty, giám đốc sẽ phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại cho công ty vì đã không thực hiện đúng nhiệm vụ của mình theo Điều 423, Khoản 1 của Luật Công ty Nhật Bản (Japanese Corporate Law) .  

Điều quan trọng cần lưu ý là quy định tại Khoản 2 của Điều 423, Luật Công ty Nhật Bản. Điều khoản này quy định rằng lợi ích mà giám đốc hoặc bên thứ ba thu được từ giao dịch cạnh tranh sẽ được “coi là” thiệt hại mà công ty phải chịu . Thông thường, việc công ty chứng minh cụ thể số thiệt hại là rất khó khăn, nhưng nhờ quy định này, công ty chỉ cần đưa ra số lợi ích mà giám đốc vi phạm thu được. Gánh nặng chứng minh sẽ chuyển sang phía giám đốc, người cần phải chứng minh rằng thiệt hại của công ty ít hơn số lợi ích mà họ đã thu được. Quy định này làm cho việc công ty truy cứu trách nhiệm trở nên dễ dàng hơn và đóng vai trò như một lực cản mạnh mẽ đối với hành vi cạnh tranh. Quy định về ước lượng thiệt hại này đã được đưa vào thay thế cho “quyền can thiệp” (quyền của công ty được coi giao dịch của giám đốc như là giao dịch của chính mình) từng tồn tại trong Luật Thương mại cũ của Nhật Bản, và được đánh giá là một biện pháp cứu trợ thực tế và hiệu quả hơn .  

Mặt khác, về hiệu lực của chính giao dịch cạnh tranh không được chấp thuận, trong mối quan hệ với bên thứ ba là đối tác giao dịch, nguyên tắc chung là giao dịch được coi là hợp lệ . Nghĩa vụ tránh cạnh tranh là quy định nội bộ giữa công ty và giám đốc, và không nên làm mất hiệu lực của giao dịch bên ngoài chỉ để bảo vệ an toàn trong giao dịch, theo quan điểm phổ biến.  

Nghĩa vụ tránh cạnh tranh sau khi từ nhiệm dưới Luật Công ty Nhật Bản

Khi một giám đốc từ nhiệm, nghĩa vụ tránh cạnh tranh theo quy định của Luật Công ty Nhật Bản sẽ nguyên tắc chấm dứt. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là giám đốc đã từ nhiệm có thể tự do cạnh tranh mà không gặp bất kỳ hạn chế nào.

Công ty có thể ký kết hợp đồng với giám đốc (hợp đồng tránh cạnh tranh) để cấm hành vi cạnh tranh trong một khoảng thời gian nhất định sau khi từ nhiệm. Tuy nhiên, loại hợp đồng này hạn chế quyền tự do chọn nghề nghiệp được bảo vệ theo Điều 22, Khoản 1 của Hiến pháp Nhật Bản, do đó tính hợp lệ của nó sẽ được tòa án xem xét một cách nghiêm ngặt. Theo các phán quyết của tòa án, khi đánh giá tính hợp lệ của hợp đồng, các yếu tố sau đây được xem xét tổng hợp:

• Thời hạn của lệnh cấm (thường thì thời hạn vượt quá 2 năm sẽ bị coi là không hợp lệ)
• Phạm vi địa lý và loại hình nghề nghiệp bị cấm
• Lợi ích chính đáng cần được công ty bảo vệ (như sự tồn tại của bí mật kinh doanh cần được bảo vệ)
• Sự có mặt của các biện pháp bồi thường thích đáng cho sự hạn chế (như tăng thêm tiền trợ cấp khi nghỉ việc)

Ngoài ra, ngay cả khi không có hợp đồng tránh cạnh tranh, nếu giám đốc lợi dụng vị trí của mình trong thời gian đương nhiệm để chuẩn bị cạnh tranh sau khi từ nhiệm, họ có thể bị truy cứu trách nhiệm vì vi phạm nghĩa vụ trung thành trong thời gian đương nhiệm. Ví dụ, hành vi như lên kế hoạch lôi kéo nhân viên dưới quyền để chuẩn bị thành lập công ty mới trong thời gian đương nhiệm, mặc dù là hành vi sau khi từ nhiệm, nhưng vì các hoạt động chuẩn bị được thực hiện trong thời gian đương nhiệm, có thể dẫn đến trách nhiệm bồi thường thiệt hại cho công ty. Trong phán quyết của Tòa án Quận Tokyo ngày 27 tháng 4 năm 2007 (vụ án Realgate), hành vi lôi kéo nhân viên để thành lập công ty mới của giám đốc đã bị coi là vi phạm nghĩa vụ trung thành và bị buộc phải bồi thường thiệt hại.

Giao dịch có lợi ích xung đột của các giám đốc điều hành theo luật Nhật Bản

Quy định về giao dịch có lợi ích xung đột là một hệ thống nhằm quản lý các giao dịch có khả năng gây ra xung đột giữa lợi ích của giám đốc điều hành và công ty, ngăn chặn việc giám đốc điều hành hy sinh lợi ích của công ty vì lợi ích cá nhân của mình.

Các Loại Hình Giao Dịch Có Lợi Ích Xung Đột theo Luật Công Ty Nhật Bản

Giao dịch có lợi ích xung đột được quy định trong Điều 356, Khoản 1, Mục 2 và Mục 3 của Luật Công Ty Nhật Bản, và chúng có thể được phân loại thành hai loại hình chính.  

Loại hình đầu tiên là “Giao dịch trực tiếp” (theo Mục 2 của cùng khoản). Đây là trường hợp mà một thành viên hội đồng quản trị thực hiện giao dịch trực tiếp với công ty vì lợi ích của bản thân hoặc của bên thứ ba. Một ví dụ điển hình là khi thành viên hội đồng quản trị bán bất động sản mà mình sở hữu cho công ty, hoặc công ty vay tiền từ thành viên hội đồng quản trị. Nếu thành viên hội đồng quản trị đại diện cho một công ty khác và thực hiện giao dịch với công ty mà họ đang làm thành viên hội đồng quản trị, thì trường hợp này cũng được xem là giao dịch trực tiếp.  

Loại hình thứ hai là “Giao dịch gián tiếp” (theo Mục 3 của cùng khoản). Đây là các giao dịch giữa công ty và bên thứ ba không phải là thành viên hội đồng quản trị, nhưng thực chất lại tạo ra xung đột lợi ích giữa công ty và thành viên hội đồng quản trị. Ví dụ dễ hiểu nhất là khi công ty đứng ra bảo lãnh cho khoản vay ngân hàng cá nhân của thành viên hội đồng quản trị. Trong trường hợp này, công ty chịu rủi ro như một người bảo lãnh, trong khi đó thành viên hội đồng quản trị lại có lợi từ việc dễ dàng nhận được khoản vay, do đó tạo ra xung đột lợi ích giữa hai bên.  

Quy trình Phê duyệt và Ngoại lệ

Khi thực hiện giao dịch có xung đột lợi ích, tương tự như giao dịch cạnh tranh, công ty có hội đồng quản trị cần phải có sự phê duyệt trước từ hội đồng quản trị, trong khi công ty không có hội đồng quản trị thì cần phải có sự phê duyệt từ đại hội đồng cổ đông .  

Điểm quan trọng trong quyết định phê duyệt này là quy tắc không cho phép các thành viên hội đồng quản trị có “lợi ích đặc biệt” tham gia biểu quyết (theo Điều 369, Khoản 2 của Luật Công ty Nhật Bản) . Quy định này ngăn chặn việc các thành viên hội đồng quản trị là bên liên quan trong giao dịch xung đột lợi ích tự phê duyệt các giao dịch có lợi cho bản thân họ.  

Tuy nhiên, ngay cả khi một giao dịch có vẻ như thuộc về giao dịch xung đột lợi ích một cách hình thức, nhưng thực chất không gây hại đến lợi ích của công ty, thì giao dịch đó có thể được miễn trừ khỏi yêu cầu phê duyệt một cách ngoại lệ . Mục đích của quy định này là bảo vệ lợi ích của công ty, do đó không hợp lý khi yêu cầu thủ tục phê duyệt cho những trường hợp không gây hại đến lợi ích công ty. Ví dụ, trường hợp một thành viên hội đồng quản trị cho công ty vay tiền không lãi suất và không cần bảo đảm là một giao dịch chỉ có lợi cho công ty và không gây hại đến lợi ích của công ty, do đó không cần phê duyệt (theo phán quyết của Tòa án Tối cao Nhật Bản ngày 6 tháng 12 năm 1963) . Ngoài ra, giao dịch giữa công ty chỉ có một cổ đông và thành viên hội đồng quản trị là cổ đông đó, hoặc giao dịch giữa công ty mẹ và công ty con sở hữu 100% cổ phần cũng được hiểu là không thực sự gây hại đến lợi ích của cổ đông, do đó nguyên tắc chung là không cần phê duyệt .  

Hiệu quả của vi phạm nghĩa vụ

Khi một giao dịch xung đột lợi ích được thực hiện mà không có sự chấp thuận, hậu quả pháp lý của nó khác biệt đáng kể so với trường hợp giao dịch cạnh tranh.

Đầu tiên, về hiệu lực của chính giao dịch, Tòa án Tối cao Nhật Bản đã áp dụng quan điểm “tuyên bố vô hiệu tương đối” (phán quyết của Tòa án Tối cao ngày 13 tháng 10 năm 1971 (1971)). Điều này có nghĩa là, một giao dịch xung đột lợi ích không được chấp thuận là vô hiệu giữa công ty và giám đốc là bên liên quan trong giao dịch, nhưng đối với bên thứ ba thiện chí không biết về việc công ty thiếu sự chấp thuận, công ty không thể tuyên bố vô hiệu đối với họ. Quan điểm này cân nhắc giữa việc bảo vệ lợi ích của công ty và bảo vệ sự tin cậy của bên thứ ba đã giao dịch với công ty mà không biết thông tin, đảm bảo an toàn cho giao dịch.

Tiếp theo, về trách nhiệm của giám đốc đối với công ty, ở đây cũng có những quy định đặc biệt khác biệt so với giao dịch cạnh tranh. Điều 423, khoản 3 của Luật Công ty Nhật Bản quy định rằng, đối với giám đốc tham gia vào giao dịch xung đột lợi ích, sẽ được “giả định” là họ đã sao lãng nhiệm vụ của mình (sự sao nhãng nhiệm vụ). Những đối tượng của giả định này bao gồm: ① giám đốc thực hiện giao dịch trực tiếp vì lợi ích cá nhân, ② giám đốc có lợi ích xung đột với công ty thông qua giao dịch gián tiếp, ③ giám đốc đã bỏ phiếu thuận cho nghị quyết chấp thuận giao dịch.

Đặc biệt, trách nhiệm của giám đốc đã thực hiện giao dịch trực tiếp vì lợi ích cá nhân là vô cùng nặng nề, và họ không thể miễn trách nhiệm ngay cả khi chứng minh được rằng mình không có lỗi (trách nhiệm không lỗi). Ngược lại, giám đốc chỉ bỏ phiếu thuận cho nghị quyết chấp thuận có thể miễn trách nhiệm nếu họ chứng minh được rằng mình không có lỗi. Như vậy, quy tắc trách nhiệm trong giao dịch xung đột lợi ích có một hệ thống thiết kế tinh vi hơn, thay đổi mức độ trách nhiệm tùy thuộc vào mức độ liên quan của từng giám đốc.

So sánh nghĩa vụ tránh cạnh tranh và giao dịch xung đột lợi ích theo Luật Công ty Nhật Bản

Nghĩa vụ tránh cạnh tranh và quy định về giao dịch xung đột lợi ích của các giám đốc theo Luật Công ty Nhật Bản đều là những hệ thống quan trọng nhằm ngăn chặn việc lạm dụng vị trí để gây hại cho lợi ích của công ty. Tuy nhiên, có những khác biệt quan trọng về lợi ích được bảo vệ, hành vi bị quy định và hậu quả pháp lý khi vi phạm.

Nghĩa vụ tránh cạnh tranh chủ yếu nhằm bảo vệ “cơ hội kinh doanh” của công ty cũng như thông tin khách hàng, bí quyết kinh doanh và các nguồn lực quản lý vô hình khác. Nếu giám đốc khởi xướng một doanh nghiệp cạnh tranh với công ty, có thể làm mất đi lợi nhuận mà công ty có thể đã thu được trong tương lai, do đó hành vi này được quy định. Ngược lại, quy định về giao dịch xung đột lợi ích nhằm bảo vệ trực tiếp “tài sản” của công ty. Nếu giám đốc ưu tiên lợi ích cá nhân trong giao dịch với công ty, hợp đồng có thể được ký kết dưới điều kiện bất lợi cho công ty, dẫn đến nguy cơ tài sản của công ty bị chảy ra không công bằng.

Sự khác biệt về mục đích này cũng thể hiện trong cơ chế truy cứu trách nhiệm khi vi phạm. Trong trường hợp vi phạm nghĩa vụ tránh cạnh tranh, việc chứng minh thiệt hại mà công ty phải chịu thường khó khăn, do đó Điều 423, Khoản 2 của Luật Công ty Nhật Bản quy định rằng lợi nhuận mà giám đốc thu được sẽ được “coi là” thiệt hại của công ty. Điều này giúp giảm bớt gánh nặng chứng minh cho công ty. Mặt khác, trong trường hợp vi phạm quy định về giao dịch xung đột lợi ích, Điều 423, Khoản 3 của Luật Công ty Nhật Bản “coi như” giám đốc đã “lơ là nhiệm vụ” trong việc tham gia giao dịch. Đặc biệt, giám đốc thực hiện giao dịch trực tiếp vì lợi ích cá nhân sẽ phải chịu trách nhiệm nghiêm ngặt hơn, không thể miễn trách nhiệm ngay cả khi chứng minh không có lỗi.

Ngoài ra, hiệu lực của giao dịch không được phê chuẩn cũng khác nhau. Giao dịch cạnh tranh, trong mối quan hệ với bên thứ ba là đối tác giao dịch, thường được coi là hợp lệ. Quy định này được xem xét như một vấn đề nội bộ giữa công ty và giám đốc. Tuy nhiên, đối với giao dịch xung đột lợi ích, nếu không có sự chấp thuận của công ty, công ty có thể tuyên bố giao dịch đó là vô hiệu. Tuy nhiên, để bảo vệ sự an toàn của giao dịch, công ty không thể tuyên bố vô hiệu đối với bên thứ ba thiện chí không biết về việc thiếu sự chấp thuận của công ty. Đây là khái niệm được gọi là “vô hiệu tương đối” và đã được xác lập thông qua các phán quyết của Tòa án Tối cao Nhật Bản.

Tóm lược

Nghĩa vụ tránh cạnh tranh và quy định về giao dịch có lợi ích xung đột là nền tảng của hệ thống quản trị doanh nghiệp tại Nhật Bản. Các quy định này đặt ra nghĩa vụ rõ ràng cho các thành viên hội đồng quản trị để hành động ưu tiên lợi ích của công ty, và nếu vi phạm, họ có thể phải đối mặt với trách nhiệm cá nhân nghiêm trọng và rủi ro pháp lý. Hiểu sâu sắc nội dung của các quy tắc này, quy trình để nhận được sự chấp thuận, cũng như những điểm chính trong cách giải thích được hình thành qua các án lệ, không chỉ là vấn đề tuân thủ pháp luật mà còn là yếu tố thiết yếu cho việc quản lý rủi ro hiệu quả và sự phát triển bền vững của các doanh nghiệp hoạt động tại Nhật Bản.

Văn phòng luật sư Monolith có kinh nghiệm phong phú trong việc cung cấp tư vấn pháp lý cho nhiều khách hàng trong và ngoài nước về các vấn đề phức tạp liên quan đến nghĩa vụ của các thành viên hội đồng quản trị theo Luật Công ty của Nhật Bản. Chúng tôi có nhiều chuyên gia nói tiếng Anh với bằng cấp luật sư nước ngoài, có khả năng cung cấp hỗ trợ chính xác và thực tiễn cho các vấn đề về cạnh tranh và xung đột lợi ích phát sinh trong bối cảnh kinh doanh quốc tế. Xin hãy liên hệ với chúng tôi để thảo luận về chủ đề này hoặc để xây dựng và rà soát hệ thống quản trị của công ty bạn.