Định nghĩa "Tác phẩm" trong Luật Bản quyền Nhật Bản: Giải thích thông qua các trường hợp tòa án

Trong chiến lược sở hữu trí tuệ của doanh nghiệp, việc xác định chính xác liệu tài sản mà công ty tạo ra có được bảo hộ theo pháp luật hay không là bước đầu tiên cực kỳ quan trọng. Tại Nhật Bản, khái niệm “tác phẩm” là điểm xuất phát của sự bảo hộ trong hệ thống luật bản quyền. Nếu một sản phẩm không được công nhận là “tác phẩm”, thì nó sẽ không được bảo hộ bởi quyền tác giả. Do đó, việc hiểu rõ liệu các sản phẩm của hoạt động kinh doanh, chẳng hạn như thiết kế sản phẩm, tài liệu tiếp thị, phần mềm, nội dung trang web, có phải là “tác phẩm” hay không là điều cần thiết cho cả quản lý rủi ro và khai thác tài sản. Điều 2, Khoản 1, Mục 1 của Luật Bản quyền Nhật Bản (Japanese Copyright Law) định nghĩa “tác phẩm” là “sản phẩm của sự sáng tạo biểu đạt ý tưởng hoặc cảm xúc, thuộc về lĩnh vực văn học, học thuật, nghệ thuật hoặc âm nhạc”. Định nghĩa có vẻ trừu tượng này được làm rõ thông qua các phán quyết của tòa án đối với các trường hợp cụ thể. Hệ thống pháp luật của Nhật Bản có đặc điểm là áp dụng và giải thích các định nghĩa chung được quy định trong bộ luật để cụ thể hóa chúng trong từng vụ việc cụ thể. Vì vậy, để thực sự hiểu rõ định nghĩa của “tác phẩm”, việc phân tích các trường hợp xét xử trước đây là điều không thể thiếu. Bài viết này sẽ phân tích chi tiết định nghĩa “tác phẩm” thành bốn yếu tố cấu thành, đó là: biểu đạt “ý tưởng hoặc cảm xúc”, có “tính sáng tạo”, đã được “biểu đạt” và thuộc về “lĩnh vực văn học, học thuật, nghệ thuật hoặc âm nhạc”, và giải thích cặn kẽ cách mà từng yếu tố này đã được giải thích trong các tình huống kinh doanh thực tế dựa trên nhiều trường hợp xét xử.

Định nghĩa pháp lý về “Tác phẩm” theo Luật Bản quyền Nhật Bản

Luật Bản quyền Nhật Bản định nghĩa “tác phẩm” – đối tượng chính được bảo hộ – trong Điều 2, Khoản 1, Mục 1 như sau:

Đó là những sáng tạo biểu đạt ý tưởng hoặc cảm xúc một cách sáng tạo, thuộc về lĩnh vực văn học, học thuật, nghệ thuật hoặc âm nhạc.

Định nghĩa này bao gồm bốn yêu cầu cơ bản để một sáng tạo được công nhận là tác phẩm theo luật bản quyền. Để được bảo hộ theo luật bản quyền, một sáng tạo cần phải đáp ứng đầy đủ tất cả các yêu cầu này. Bốn yêu cầu đó bao gồm:

1. Nội dung là “ý tưởng hoặc cảm xúc”
2. Có tính “sáng tạo”
3. Là “sự biểu đạt”
4. Thuộc về “lĩnh vực văn học, học thuật, nghệ thuật hoặc âm nhạc”

Sau đây, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu chi tiết từng yêu cầu và tiêu chuẩn mà tòa án Nhật Bản đã áp dụng để đưa ra phán quyết thông qua các ví dụ cụ thể.

「Tư tưởng hoặc cảm xúc」— Sản phẩm của hoạt động tinh thần con người

Yêu cầu đầu tiên của một tác phẩm sáng tạo là nó phải chứa đựng “tư tưởng hoặc cảm xúc” của con người. Yêu cầu này đòi hỏi tác phẩm phải xuất phát từ hoạt động tinh thần của con người, và nó loại trừ sự bảo vệ bản quyền đối với những thực tế, dữ liệu, hoặc các quy tắc chức năng thuần túy.

Yêu cầu này đóng vai trò như một “người gác cổng” phân loại các tài sản trí tuệ khác nhau vào hệ thống pháp luật thích hợp. Sự biểu đạt sáng tạo của tư tưởng và cảm xúc được bảo vệ bởi luật bản quyền, phát minh kỹ thuật được bảo vệ bởi luật sáng chế, thiết kế của sản phẩm công nghiệp được bảo vệ bởi luật sở hữu công nghiệp, và dữ liệu đơn giản như danh sách khách hàng có thể được bảo vệ như bí mật kinh doanh theo luật hợp đồng và luật chống cạnh tranh không lành mạnh. Hiểu rõ sự phân chia này là cực kỳ quan trọng trong việc xây dựng chiến lược bảo vệ tài sản trí tuệ của doanh nghiệp.

Trong các phán quyết tòa án, ranh giới này cũng được xem xét một cách nghiêm ngặt. Ví dụ, Điều 10, Khoản 2 của Luật Bản quyền Nhật Bản (Japanese Copyright Law) quy định rằng “các bản tin và báo cáo sự kiện thời sự chỉ là truyền đạt sự thật” không được coi là tác phẩm sáng tạo. Dựa trên điều này, việc liệt kê đơn thuần dữ liệu hoặc sự kiện không được coi là tác phẩm sáng tạo, trừ khi có sự can thiệp của tư tưởng hoặc cảm xúc của người tạo ra.

Tương tự, các văn bản được quyết định hoàn toàn bởi mục đích thực tiễn và không có chỗ cho cá tính của người tạo ra cũng không đáp ứng được yêu cầu này. Ví dụ, phán quyết của Tòa án quận Tokyo ngày 14 tháng 5 năm 1987 (1987) đã phủ nhận tính chất tác phẩm sáng tạo của một hợp đồng mua bán đất đai mẫu. Phán quyết của Tòa án quận Tokyo ngày 31 tháng 8 năm 1965 (1965) cũng đưa ra quyết định tương tự đối với giấy chứng nhận hàng hóa. Các từ ngữ trong những văn bản này được chuẩn hóa dựa trên yêu cầu thực tiễn như an toàn giao dịch hoặc hiệu quả, và không được coi là biểu đạt tư tưởng hoặc cảm xúc của người tạo ra.

Mặt khác, ngay cả khi nội dung mang tính học thuật, nếu tác giả biểu đạt tư tưởng hoặc cảm xúc của mình thì nó vẫn được coi là tác phẩm sáng tạo. Phán quyết của Tòa án quận Tokyo ngày 21 tháng 6 năm 1978 (1978) đã khẳng định tính chất tác phẩm sáng tạo của một bài luận về quyền sử dụng ánh sáng tự nhiên, vì nó là biểu đạt sáng tạo của tác giả về vấn đề sử dụng ánh sáng. Như vậy, dù đề cập đến chủ đề khoa học kỹ thuật, nhưng cấu trúc, phân tích và cách giải thích của nó phản ánh hoạt động trí tuệ của tác giả, tức là “tư tưởng”, và do đó được bảo vệ như một tác phẩm sáng tạo.

「Sáng tạo」— Biểu hiện cá tính của người tạo tác

Yếu tố thứ hai là “sáng tạo”, trong luật bản quyền của Nhật Bản, không nhất thiết yêu cầu tính nghệ thuật cao, tính mới lạ hay độc đáo. Điều được yêu cầu ở đây là liệu có sự biểu hiện của “cá tính” nào đó của người tạo tác hay không. Nghĩa là, nếu người tạo tác có sự lựa chọn trong quá trình biểu đạt và kết quả của những lựa chọn đó thể hiện được đặc trưng riêng biệt của người tạo tác, thì yêu cầu về sáng tạo được coi là đã được đáp ứng.

Sự có mặt hay không của “sáng tạo” được đánh giá dựa trên việc người tạo tác có bao nhiêu tự do trong biểu đạt. Khi phương thức biểu đạt bị hạn chế nghiêm ngặt bởi chức năng, phương tiện truyền thông hay chủ đề, việc thể hiện cá tính trở nên khó khăn và tính chất của tác phẩm bản quyền thường bị phủ nhận. Ngược lại, khi có nhiều lựa chọn trong việc sắp xếp, lựa chọn và sử dụng từ ngữ, sáng tạo thường được công nhận dễ dàng hơn.

Ví dụ về sự công nhận sáng tạo có thể kể đến là trường hợp của bản đồ. Phán quyết của Tòa án quận Tokyo ngày 27 tháng 5 năm 2022 (Reiwa 4) đã công nhận tính chất bản quyền của bản đồ khu dân cư. Tòa án đã xác định rằng việc lựa chọn thông tin để đăng tải như tên tòa nhà, tên cư dân, hình ảnh chỉ vị trí cơ sở vật chất, và cách thức sắp xếp, hiển thị thông tin một cách dễ tìm kiếm và dễ nhìn đã thể hiện cá tính của người tạo tác.

Cơ sở dữ liệu cũng được đánh giá theo cách tiếp cận tương tự. Phán quyết của Tòa án quận Tokyo ngày 17 tháng 3 năm 2000 (Heisei 12) trong vụ án “Cơ sở dữ liệu Trang vàng” đã công nhận sáng tạo không phải ở từng thông tin số điện thoại riêng lẻ, mà ở hệ thống phân loại nghề nghiệp độc đáo được sắp xếp theo cấu trúc tầng lớp để tiện lợi cho việc tìm kiếm, và bảo vệ nó như một tác phẩm bản quyền. Ngược lại, danh bạ điện thoại được sắp xếp đơn giản theo thứ tự chữ cái (Trang Hello) thì không được công nhận sáng tạo do thiếu cấu trúc hệ thống có tính sáng tạo.

Trong lĩnh vực chương trình máy tính, cũng có những phán quyết tương tự. Phán quyết của Tòa án quận Osaka ngày 29 tháng 1 năm 2024 (Reiwa 6) đã khẳng định tính chất bản quyền cho nhiều chương trình, mặc dù chúng được viết bằng ngôn ngữ lập trình tiêu chuẩn, nhưng trong thiết kế xử lý dữ liệu cụ thể và cấu trúc tổng thể của mã nguồn dài hàng trăm trang, người tạo tác có “sự lựa chọn rộng rãi” và kết quả là cá tính của người tạo tác được thể hiện.

Mặt khác, khi biểu đạt là điều phổ biến, sáng tạo thường bị phủ nhận. Phán quyết của Tòa án quận Tokyo ngày 30 tháng 3 năm 2022 (Reiwa 4) trong vụ án “Cuốn nem chả giò” đã phủ nhận sáng tạo của bức ảnh vì các kỹ thuật chụp ảnh như ánh sáng, góc độ, cách trình bày để làm cho sản phẩm nem chả giò trở nên hấp dẫn hơn đều là những biểu đạt thông thường trong nhiếp ảnh thương mại.

Các khẩu hiệu ngắn cũng thường bị phủ nhận sáng tạo do có ít lựa chọn biểu đạt. Phán quyết của Tòa án Cấp cao Sở hữu Trí tuệ ngày 10 tháng 11 năm 2015 (Heisei 27) đã xác định rằng khẩu hiệu cho tài liệu học tiếng Anh “Chỉ cần nghe tiếng Anh như nghe nhạc” là một biểu đạt ngắn gọn và mô tả, với rất ít sự lựa chọn trong biểu đạt, do đó không có sáng tạo. Trái lại, có một trường hợp được công nhận sáng tạo với khẩu hiệu an toàn giao thông “Tôi an tâm hơn trên đùi mẹ – Ghế an toàn cho trẻ em” do có cách nhìn và phương pháp biểu đạt độc đáo.

「Biểu Đạt」— Nguyên Tắc Phân Biệt Giữa Ý Tưởng và Biểu Đạt

Yêu cầu thứ ba là tác phẩm phải được thể hiện qua một hình thức cụ thể, hay còn gọi là “biểu đạt”. Điều này dựa trên nguyên tắc cốt lõi của luật bản quyền, được gọi là “nguyên tắc phân biệt giữa ý tưởng và biểu đạt”. Nghĩa là, pháp luật chỉ bảo vệ không phải ý tưởng nói chung mà chỉ bảo vệ những ý tưởng được thể hiện một cách cụ thể. Nguyên tắc này là thiết yếu để đảm bảo rằng các yếu tố cơ bản như ý tưởng, sự kiện, lý thuyết có thể được sử dụng tự do như tài sản chung của xã hội, từ đó thúc đẩy sự phát triển của văn hóa. Mục tiêu “đóng góp vào sự phát triển của văn hóa” được nêu ra trong Điều 1 của Luật Bản quyền Nhật Bản được hỗ trợ bởi nguyên tắc này. 

Phán quyết của Tòa án Tối cao Nhật Bản vào ngày 28 tháng 6 năm 2001 (2001) trong vụ án “Esashi Oiwake” đã minh họa rõ ràng nhất cho nguyên tắc này. Trong vụ án này, một tác giả viết phi hư cấu đã tạo ra một tác phẩm với cấu trúc kể về thị trấn Esashi ở Hokkaido, nơi từng thịnh vượng nhờ ngành công nghiệp đánh bắt herring, sau đó suy tàn và hiện nay đang hồi sinh nhờ tổ chức cuộc thi dân ca “Esashi Oiwake” hàng năm. Sau đó, một đài truyền hình đã sản xuất một chương trình tài liệu với cùng một quá trình lịch sử và cấu trúc câu chuyện. Tòa án Tối cao đã bác bỏ quyết định của tòa án cấp dưới và phủ nhận việc vi phạm bản quyền. Lý lẽ của họ là phân biệt chặt chẽ giữa ý tưởng và sự kiện không được bảo vệ với biểu đạt được bảo vệ. Họ đã xác định rằng lịch sử của thị trấn và khung cảnh câu chuyện “thịnh vượng → suy tàn → tái sinh” là “ý tưởng” không được bảo vệ mà ai cũng có thể sử dụng. Mặt khác, cách sử dụng từ ngữ cụ thể và biểu đạt ẩn dụ mà tác giả đã dùng để kể câu chuyện là “biểu đạt” được bảo vệ. Đài truyền hình đã sử dụng ý tưởng và sự kiện nhưng đã sử dụng biểu đạt độc đáo của mình qua lời bình và hình ảnh, do đó không làm cho người xem cảm nhận được “đặc điểm cốt lõi của biểu đạt” của tác phẩm gốc, và kết luận rằng không có vi phạm bản quyền. 

Nguyên tắc phân biệt giữa ý tưởng và biểu đạt này cũng được áp dụng rộng rãi trong các lĩnh vực khác. Ví dụ, trong phán quyết của Tòa án Cấp cao về Sở hữu Trí tuệ Nhật Bản vào ngày 8 tháng 8 năm 2012 (2012) trong vụ án “Trò chơi câu cá”, quyết định là luật chơi và hệ thống của trò chơi, cũng như trình tự chuyển đổi màn hình “màn hình tiêu đề → lựa chọn địa điểm câu cá → ném cần → màn hình kết quả câu” chỉ là “ý tưởng” liên quan đến cơ cấu của trò chơi câu cá và không phải là đối tượng được bảo vệ bởi bản quyền. Điều được bảo vệ là các “biểu đạt” cụ thể như thiết kế đồ họa của màn hình, nhân vật, âm nhạc, văn bản. Do đó, ngay cả khi các đối thủ cạnh tranh mô phỏng chức năng của phần mềm của mình, việc buộc tội vi phạm bản quyền là khó khăn nếu họ không sao chép trực tiếp mã nguồn. Bởi vì “ý tưởng” về chức năng không được bảo vệ, trong khi “biểu đạt” qua mã nguồn thì được bảo vệ. 

「Văn học, Học thuật, Mỹ thuật hoặc Âm nhạc」— Phạm vi của Tài sản Văn hóa Trí tuệ

Yêu cầu cuối cùng là tác phẩm phải thuộc về “văn học, học thuật, mỹ thuật hoặc âm nhạc”. Yêu cầu này được hiểu là bao gồm rộng rãi các sản phẩm của hoạt động tinh thần trong lĩnh vực trí tuệ và văn hóa, và thường không gặp nhiều vấn đề. Tuy nhiên, trong lĩnh vực “mỹ thuật ứng dụng”, nơi mà tác phẩm nghệ thuật được áp dụng vào các vật phẩm thực dụng, yêu cầu này trở thành một điểm tranh chấp quan trọng.

Xung quanh mỹ thuật ứng dụng, vấn đề phân chia giữa luật bản quyền, cung cấp bảo hộ trong thời gian dài, và luật sở hữu công nghiệp, dựa trên việc bảo hộ trong thời gian ngắn hơn, trở nên nổi cộm. Tòa án có xu hướng đưa ra quyết định cẩn trọng vì nếu bảo hộ thiết kế của sản phẩm sản xuất hàng loạt bằng luật bản quyền, điều đó có thể làm mất đi vai trò của luật sở hữu công nghiệp và gây ra ràng buộc quá mức đối với hoạt động công nghiệp.

Một tiêu chuẩn quan trọng trong việc đánh giá vấn đề này đã được đưa ra trong phán quyết của Tòa án Sở hữu Trí tuệ Cấp cao vào ngày 8 tháng 12 năm 2021 (2021) trong “vụ việc cầu trượt hình bạch tuộc”. Trong vụ việc này, tòa án đã chỉ ra rằng, để mỹ thuật ứng dụng (trừ các tác phẩm mỹ thuật thủ công sản xuất độc lẻ) được bảo hộ như là “tác phẩm mỹ thuật” theo luật bản quyền, các đặc điểm thẩm mỹ của nó phải có thể được “tách biệt” và nhận thức được độc lập với chức năng thực dụng. Đối với cầu trượt hình bạch tuộc được đưa ra xem xét, tòa án đã quyết định rằng hình dạng của nó không thể tách rời khỏi chức năng như một dụng cụ chơi, với phần đầu bạch tuộc hỗ trợ cấu trúc và các chân tạo thành chính cầu trượt, kết hợp chặt chẽ giữa yếu tố thẩm mỹ và chức năng mà không thể tách rời. Kết quả là, cầu trượt này không được coi là tác phẩm mỹ thuật theo luật bản quyền.

Phán quyết này cung cấp những gợi ý quan trọng cho các doanh nghiệp trong việc bảo vệ thiết kế sản phẩm của mình. Khi muốn bảo hộ thiết kế sản phẩm có tính năng thực dụng như tài sản trí tuệ, điều đầu tiên cần xem xét là đăng ký theo luật sở hữu công nghiệp, và hiểu rằng bảo hộ theo luật bản quyền là có hạn chế.

Mặt khác, nếu biểu hiện thẩm mỹ có thể được tách biệt rõ ràng khỏi chức năng, thì việc bảo hộ bằng bản quyền là khả thi. Ví dụ, hình minh họa được in trên áo T-shirt hay hoa văn trên vải chăn ga, chúng là tác phẩm mỹ thuật độc lập và có thể được thưởng thức về mặt thẩm mỹ độc lập với chức năng của áo T-shirt hay chăn ga, do đó chúng có thể được bảo hộ bởi bản quyền.

Ranh giới giữa những gì được bảo hộ và không được bảo hộ bởi quyền tác giả ở Nhật Bản

Để sắp xếp lại các cuộc thảo luận trước đây, chúng ta sẽ so sánh ranh giới giữa “biểu hiện” được bảo hộ bởi quyền tác giả và “ý tưởng” hay “sự kiện” không được bảo hộ, dựa trên các ví dụ cụ thể từ các phán quyết tại tòa.

Tổng kết

Định nghĩa “tác phẩm” theo Luật Bản quyền của Nhật Bản không phải là một danh sách kiểm tra hình thức đơn giản, mà là một tiêu chuẩn được suy nghĩ sâu sắc mà tòa án áp dụng cho từng trường hợp cụ thể. Bốn yêu cầu về tư tưởng hoặc cảm xúc, tính sáng tạo, biểu đạt, và phạm vi của văn học, học thuật, nghệ thuật, âm nhạc đều liên quan đến nhau để cân bằng giữa việc bảo vệ quyền của người sáng tạo và việc đảm bảo ý tưởng và sự thật là tài sản chung của xã hội, phục vụ lợi ích công cộng. Để quản lý tài sản trí tuệ của công ty một cách thích hợp và tránh rủi ro vi phạm quyền của người khác, việc hiểu sâu sắc những yêu cầu này và xu hướng của các phán quyết tòa án đã cụ thể hóa chúng là điều cần thiết.

Văn phòng luật sư Monolith có kinh nghiệm cung cấp lời khuyên và hỗ trợ phong phú cho khách hàng trong nhiều lĩnh vực như phần mềm, sản xuất nội dung, thiết kế sản phẩm, liên quan đến các vấn đề phức tạp của Luật Bản quyền Nhật Bản. Văn phòng chúng tôi có các chuyên gia nói tiếng Anh, bao gồm cả những người có bằng cấp luật sư nước ngoài, có khả năng cung cấp dịch vụ pháp lý chuyên nghiệp và trôi chảy cho các doanh nghiệp phát triển kinh doanh quốc tế đối mặt với thách thức về bản quyền. Xin hãy liên hệ với chúng tôi để thảo luận về định nghĩa tác phẩm như đã giải thích trong bài viết này, hoặc để xây dựng chiến lược sở hữu trí tuệ cụ thể cho doanh nghiệp của bạn.