Giới hạn quyền lợi trong Luật Bản quyền Nhật Bản: Giải thích về sử dụng cá nhân và sao chép tại thư viện

Luật Bản quyền Nhật Bản (Nihon no Chosakuken-hou) nhằm bảo vệ quyền lợi của người sáng tạo tác phẩm đồng thời đảm bảo việc sử dụng công bằng các sản phẩm văn hóa, góp phần vào sự phát triển của nền văn hóa. Như Điều 1 của luật này đã chỉ ra, bản quyền không chỉ đơn thuần là để bảo vệ lợi ích tài sản của người sáng tạo mà còn là một hệ thống nhằm thúc đẩy sự phát triển văn hóa của toàn xã hội. Để đạt được mục tiêu này, quyền của người sở hữu bản quyền không phải là tuyệt đối, mà có thể bị hạn chế trong những tình huống cụ thể. Những “quy định giới hạn quyền” này quy định các trường hợp ngoại lệ có thể sử dụng tác phẩm mà không cần sự cho phép của người sở hữu bản quyền, là một chức năng điều chỉnh quan trọng để đạt được mục tiêu của luật pháp. Những quy định này được thiết lập một cách chặt chẽ để không làm tổn hại không công bằng đến lợi ích của người sở hữu bản quyền và để không cản trở việc sử dụng bình thường của tác phẩm. Các quy định giới hạn quyền là một thiết kế hệ thống cố ý để đạt được mục đích của luật pháp, không phải là lỗ hổng. Bài viết này sẽ giải thích chi tiết về “bản sao cho mục đích sử dụng cá nhân” – một trong những quy định giới hạn quyền thường gây hiểu lầm trong hoạt động doanh nghiệp, và “bản sao tại thư viện và các cơ sở tương tự” – đóng vai trò quan trọng trong hoạt động nghiên cứu, dựa trên các điều khoản cụ thể của luật bản quyền Nhật Bản và các ví dụ án lệ. Đặc biệt, việc hiểu rõ rằng hình ảnh chung về “sử dụng cá nhân” không áp dụng trong bối cảnh pháp lý, đặc biệt là trong hoạt động doanh nghiệp, là kiến thức cực kỳ quan trọng về mặt tuân thủ pháp luật.

Khái niệm cơ bản về giới hạn quyền sở hữu trí tuệ theo luật Nhật Bản

Trong luật bản quyền của Nhật Bản, các hạn chế quyền lợi được quy định không phải là những tiêu chuẩn toàn diện và linh hoạt như “Fair Use” của Hoa Kỳ, mà là một tập hợp các quy định ngoại lệ hạn chế, được định rõ cho từng mục đích sử dụng cụ thể và từng trường hợp. Do đó, khi sử dụng tác phẩm, nguyên tắc chung là cần phải có sự cho phép của người sở hữu bản quyền, và chỉ trong trường hợp hành vi sử dụng của bạn hoàn toàn đáp ứng các yêu cầu của những quy định giới hạn quyền lợi này thì mới được miễn cho phép. Nguyên tắc cơ bản trong việc giải thích các quy định này là “không gây tổn hại không công bằng đến lợi ích của người sở hữu bản quyền”. Khi tòa án xác định phạm vi áp dụng của những ngoại lệ này, nguyên tắc này trở thành chỉ dẫn quan trọng. Vì vậy, ngay cả khi việc sử dụng có vẻ như đáp ứng được văn bản của điều khoản một cách hình thức, nhưng nếu việc sử dụng đó làm giảm giá trị thị trường của tác phẩm và gây tổn hại thực chất đến lợi ích kinh tế của người sở hữu bản quyền, thì việc áp dụng giới hạn quyền lợi có thể không được chấp nhận.

Quyền sao chép cho mục đích sử dụng cá nhân theo Điều 30 của Luật Bản quyền Nhật Bản

Điều 30, khoản 1 của Luật Bản quyền Nhật Bản cho phép việc sao chép tác phẩm bản quyền “cho mục đích sử dụng cá nhân hoặc trong phạm vi hạn chế tương tự như trong gia đình”. Đây được biết đến là quy định giới hạn quyền cơ bản về “sao chép cho mục đích sử dụng cá nhân”. Để áp dụng quy định này, cần phải đáp ứng ba yêu cầu chính. Thứ nhất, phạm vi sử dụng phải “cá nhân hoặc trong gia đình hoặc trong phạm vi hạn chế tương tự”. Điều này chỉ đến nhóm người rất kín đáo và nhỏ như gia đình hoặc bạn bè thân thiết, và thường không bao gồm đồng nghiệp trong công ty. Thứ hai, người sao chép phải là “người sử dụng” tác phẩm đó. Điều này ngụ ý rằng người sử dụng tác phẩm phải tự thực hiện hành vi sao chép, và việc yêu cầu bên ngoài sao chép không thường xuyên đáp ứng yêu cầu này. Thứ ba, mục đích phải là sử dụng cá nhân.

Điểm quan trọng nhất trong hoạt động doanh nghiệp là việc sao chép tác phẩm bản quyền cho mục đích công việc nội bộ không được coi là “sử dụng cá nhân”. Cách hiểu này đã được xác lập thông qua các phán quyết của tòa án. Đặc biệt quan trọng là phán quyết của Tòa án quận Tokyo ngày 22 tháng 7 năm 1977 (vụ án sao chép bản vẽ thiết kế sân khấu). Trong vụ án này, tòa án đã khẳng định rằng “việc sao chép tác phẩm bản quyền trong doanh nghiệp hoặc tổ chức khác cho mục đích sử dụng nội bộ không được coi là mục đích sử dụng cá nhân, cũng không phải là sử dụng trong phạm vi hạn chế tương tự như trong gia đình”, và rõ ràng là việc sao chép nội bộ không được coi là sử dụng cá nhân. Do pháp nhân có tư cách pháp lý, hoạt động của nó về bản chất không thể là “cá nhân”. Doanh nghiệp được tổ chức với mục đích kinh tế, và thành viên của nó, là nhân viên, có thể thay đổi và đông đảo, do đó không đáp ứng được yêu cầu “trong phạm vi hạn chế tương tự như trong gia đình”. Do đó, việc sao chép bài báo để làm tài liệu họp hoặc sao chép văn bản kỹ thuật cho mục đích nghiên cứu và phát triển, ngay cả khi là cho mục đích sử dụng nội bộ, thì những hành động này về nguyên tắc không thể thực hiện mà không có sự cho phép của chủ sở hữu bản quyền và có nguy cơ vi phạm bản quyền. Đây là điểm cần lưu ý về tuân thủ pháp luật quan trọng mà các doanh nghiệp hoạt động quốc tế thường hay bỏ qua.

Ngoại lệ sử dụng cá nhân: Khi nào không được phép sao chép

Điều 30 của Luật Bản quyền Nhật Bản cho phép sao chép cho mục đích sử dụng cá nhân, nhưng cũng rõ ràng loại trừ áp dụng trong một số điều kiện cụ thể. Các quy định ngoại lệ này được thiết lập để ngăn chặn việc làm giảm quyền lợi của người sở hữu bản quyền do sự tiến bộ của công nghệ, dẫn đến việc sao chép hàng loạt và chất lượng cao.

Sao chép bằng thiết bị tự động

Điều 30, khoản 1, điểm 1 của Luật Bản quyền Nhật Bản loại trừ việc sao chép sử dụng “thiết bị tự động sao chép được thiết lập với mục đích cung cấp cho công chúng” khỏi đối tượng giới hạn quyền, ngay cả khi mục đích là sử dụng cá nhân. Quy định này nhằm ngăn chặn sự lan rộng của việc vi phạm bản quyền do sự phổ biến của thiết bị cho phép bất kỳ ai cũng có thể dễ dàng sao chép với chất lượng cao. Tuy nhiên, có một ngoại lệ quan trọng đối với quy định này. Phụ lục Điều 5, khoản 2 của Luật Bản quyền Nhật Bản quy định “trong một thời gian nhất định”, các thiết bị tự động sao chép chỉ dùng để sao chép tài liệu hoặc hình ảnh, tức là máy photocopy thường được đặt tại các cửa hàng tiện lợi, không nằm trong phạm vi áp dụng của quy định này. Kết quả là, hiện nay, việc một cá nhân sử dụng máy photocopy tại cửa hàng tiện lợi để sao chép một phần của sách cho mục đích sử dụng cá nhân được phép theo Luật Bản quyền Nhật Bản. Sự phân biệt này phản ánh một quyết định chính sách dựa trên việc cân nhắc giữa thiệt hại mà bản sao kỹ thuật số hoàn chỉnh của nội dung như âm nhạc hoặc video có thể gây ra cho thị trường và lợi ích xã hội của việc sao chép tài liệu. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng biện pháp này được quy định là “trong một thời gian nhất định”, điều này ngụ ý rằng có khả năng sẽ thay đổi thông qua sửa đổi luật trong tương lai.

Sao chép bằng cách vượt qua biện pháp bảo vệ kỹ thuật

Điều 30, khoản 1, điểm 2 của Luật Bản quyền Nhật Bản định rõ một trường hợp quan trọng khác mà ngoại lệ sử dụng cá nhân không được áp dụng, đó là việc sao chép bằng cách vượt qua biện pháp bảo vệ kỹ thuật. Biện pháp bảo vệ kỹ thuật được định nghĩa trong Điều 2, khoản 1, điểm 20 của Luật Bản quyền Nhật Bản, bao gồm các cơ chế kỹ thuật như bảo vệ sao chép hoặc kiểm soát truy cập, được sử dụng để ngăn chặn hoặc hạn chế vi phạm bản quyền. Việc sử dụng phần mềm để bỏ qua bảo vệ sao chép trên DVD hoặc Blu-ray, hoặc sử dụng thiết bị cụ thể để vô hiệu hóa mã hóa và thực hiện sao chép, ngay cả khi mục đích là để xem cá nhân, không nằm trong phạm vi sử dụng cá nhân và sẽ bị coi là vi phạm bản quyền. Điều quan trọng trong quy định này là không phải mục đích sao chép hay hình thức sử dụng cuối cùng, mà chính “phương pháp” sao chép là tiêu chuẩn để đánh giá tính hợp pháp. Hành vi vượt qua biện pháp bảo vệ kỹ thuật được coi là cố ý phá vỡ quy tắc sử dụng do chủ sở hữu bản quyền thiết lập, do đó, lập luận về sử dụng cá nhân không được chấp nhận. Hơn nữa, Điều 120, khoản 2 của Luật Bản quyền Nhật Bản quy định hình phạt hình sự đối với việc cung cấp công khai thiết bị hoặc chương trình có khả năng vượt qua biện pháp bảo vệ kỹ thuật, không chỉ đối với người sử dụng mà còn đối với hành vi thúc đẩy việc vượt qua. Điều này thể hiện thái độ mạnh mẽ của Luật Bản quyền Nhật Bản trong việc đảm bảo quyền lợi hợp pháp cho nội dung số.

Quy định về việc sao chép tại thư viện và các cơ sở tương tự theo Điều 31 của Luật Bản quyền Nhật Bản

Ngoài việc sao chép cho mục đích sử dụng cá nhân, Điều 31 của Luật Bản quyền Nhật Bản cũng quy định một ngoại lệ đặc biệt cho phép sao chép tại các cơ sở công cộng nhất định. Quy định này được thiết lập dựa trên vai trò của các thư viện như một nền tảng thông tin xã hội, nhằm hỗ trợ hoạt động nghiên cứu của công dân.

Đối tượng áp dụng của quy định này bao gồm Thư viện Quốc hội Quốc gia, các thư viện công cộng và thư viện đại học được quy định trong Sắc lệnh thi hành Luật Bản quyền. Phòng tài liệu của doanh nghiệp hay thư viện trường học thông thường không được bao gồm trong “thư viện và các cơ sở tương tự” này. Điều quan trọng là, chủ thể của quyền sao chép theo điều khoản này là các thư viện và cơ sở tương tự, chứ không phải người sử dụng cá nhân. Trong phán quyết ngày 28 tháng 4 năm 1995 của Tòa án quận Tokyo (vụ việc từ chối sao chép tại Thư viện Thành phố Tama), đã được làm rõ rằng người sử dụng không thể buộc thư viện phải sao chép dựa trên Điều 31 của Luật Bản quyền, và quyết định cũng như trách nhiệm về việc sao chép thuộc về phía thư viện. Thư viện không chỉ đơn giản là cung cấp máy photocopy, mà còn có trách nhiệm tuân thủ các yêu cầu pháp lý như một “người giữ cổng” có trách nhiệm.

Điều 31, khoản 1 của Luật Bản quyền Nhật Bản giới hạn các trường hợp thư viện và các cơ sở tương tự có thể sao chép mà không cần sự cho phép của người sở hữu bản quyền vào chủ yếu ba loại hình sau. Thứ nhất, là trường hợp cung cấp cho mục đích nghiên cứu của người sử dụng (mục 1). Trong trường hợp này, chỉ có thể sao chép “một phần” của tác phẩm đã được công bố. “Một phần” này thường được hiểu là không vượt quá một nửa tổng thể tác phẩm. Tuy nhiên, đối với các bài viết hoặc bài báo được đăng trên các ấn phẩm định kỳ (tạp chí hoặc tạp chí học thuật, v.v.), nếu đã trôi qua một khoảng thời gian hợp lý sau khi phát hành, thì có thể sao chép toàn bộ.

Thứ hai, là trường hợp cần thiết cho việc bảo quản tài liệu thư viện (mục 2). Ví dụ, việc chuyển đổi tài liệu cũ bị hỏng sang dạng microfilm, hoặc chuyển dữ liệu từ các phương tiện ghi âm cũ (như đĩa hát) sang phương tiện mới khi thiết bị phát lại trở nên khó khăn để có được.

Thứ ba, là trường hợp cung cấp bản sao của tài liệu khó có được do hết bản in hoặc các lý do khác khi có yêu cầu từ thư viện hoặc các cơ sở tương tự khác (mục 3). Đây là quy định nhằm đảm bảo việc truy cập vào tài liệu hiếm thông qua mạng lưới hợp tác giữa các thư viện.

Các quy định này cung cấp phương tiện hợp pháp để các bộ phận nghiên cứu và phát triển của doanh nghiệp có thể thu thập tài liệu một cách hợp pháp, nhưng điều đó chỉ diễn ra dưới sự quản lý và thủ tục nghiêm ngặt của các cơ quan công cộng như thư viện, hoàn toàn khác biệt so với việc sao chép tự do trong nội bộ doanh nghiệp.

So sánh việc sao chép cho mục đích cá nhân và sao chép tại thư viện

Như đã giải thích trước đây, “sao chép cho mục đích cá nhân” được quy định trong Điều 30 của Luật Bản quyền Nhật Bản và “sao chép tại thư viện, v.v.” theo Điều 31 của cùng luật, đều là các quy định giới hạn quyền cho phép sao chép mà không cần sự đồng ý của người sở hữu bản quyền. Tuy nhiên, cả hai có sự khác biệt cơ bản về cơ sở pháp lý, chủ thể, mục đích và phạm vi được phép. Sao chép cho mục đích cá nhân được dự định cho việc sử dụng nhỏ lẻ trong phạm vi kín đáo của cá nhân, trong khi sao chép tại thư viện là dịch vụ được quản lý nghiêm ngặt mà các cơ quan công cộng thực hiện với mục đích xã hội. Trong hoạt động doanh nghiệp, việc áp dụng điều đầu tiên thường không có, còn điều thứ hai có thể được sử dụng như một phương tiện nghiên cứu, nhưng cần phải tuân theo các thủ tục và hạn chế của nó. Việc hiểu rõ những khác biệt này là thiết yếu để đảm bảo tuân thủ bản quyền.

Bảng dưới đây tóm tắt những điểm khác biệt chính giữa hai quy định này.

Tổng kết

Bài viết này đã giải thích về các quy định giới hạn quyền lợi trong Luật Bản quyền Nhật Bản, cụ thể là “Bản sao cho mục đích sử dụng cá nhân” (Điều 30) và “Bản sao tại thư viện, v.v.” (Điều 31). Điểm quan trọng nhất, như đã được xác lập qua nhiều năm phán quyết của tòa án, là ngoại lệ “sử dụng cá nhân” không áp dụng cho việc sao chép với mục đích công việc trong doanh nghiệp. Hiểu lầm vấn đề này có thể dẫn đến rủi ro vi phạm bản quyền mà không hề hay biết. Ngoài ra, hành vi sao chép bằng cách vượt qua các biện pháp bảo vệ kỹ thuật là bất hợp pháp bất kể mục đích, và việc sao chép tại thư viện chỉ được cho phép dưới các điều kiện nghiêm ngặt với mục đích công cộng, điều này cũng cần được hiểu rõ trong việc tuân thủ pháp luật. Luật bản quyền là một lĩnh vực thường xuyên được sửa đổi để phản ánh sự tiến bộ của công nghệ và sự thay đổi của xã hội, và việc giải thích nó là phức tạp. Để đáp ứng một cách thích hợp, kiến thức chuyên môn là cần thiết. Văn phòng luật sư Monolith có kinh nghiệm cung cấp lời khuyên phong phú về các vấn đề liên quan đến luật bản quyền cho nhiều khách hàng trong và ngoài nước. Chúng tôi cũng có nhiều luật sư có bằng cấp nước ngoài và nói tiếng Anh, có khả năng cung cấp hỗ trợ toàn diện từ góc độ quốc tế đối với hệ thống bản quyền phức tạp của Nhật Bản như đã được đề cập trong bài viết này.